Winternachten: de hilarische tragiek van Rudolf Kahl

Peter Breedveld

Illustratie: Rudolf Kahl, zaterdag 18 januari op het Winternachtenfestival

Milo Manara heeft op het laatste moment afgezegd voor Winternachten. Daar ben ik goed ziek van, want het zou een mooi interview zijn geweest, zondag in het Haagse Spuitheater, en er is ontzettend veel tijd, energie en emotie in de voorbereiding gestoken.

Maar goed, can’t be helped en zaterdagavond, morgen dus, heb ik ook een mooi stripprogramma met Theo van den Boogaard en Rudolf Kahl, waarmee ik ga praten over het overschrijden van grenzen, het breken van taboes, het bespreekmaar maken van het onbespreekbare.

Bob Dylan

Theo van den Boogaard kent iedereen wel. Beroemd geworden met de Sjef van Oekel-strips, die hij met Wim T. Schippers maakte en het viel me op dat veel lezers zich zijn seksstrip Ans en Hans herinneren. Hij heeft een nieuw boek uit, met tekeningen die zijn geïnspireerd door liedjes van Bob Dylan, overal laaiend enthousiast besproken. Van den Boogaard heeft ook een CD opgenomen met zijn eigen versies van een aantal Bob Dylanliedjes waar het hartstochtelijke enthousiasme van afspat. En hij wordt de nieuwe tekenaar van Blake & Mortimer, na Kuifje de populairste stripreeks in Frankrijk.

Hier wil ik graag Rudolf Kahl voor het voetlicht brengen. Relatief onbekend, heeft maar één stripboek uit, Herinneringen, dat binnenkort in Chinese vertaling verschijnt en dat kunnen niet veel Nederlandse striptekenaars zeggen, dat ze in China over de toonbank gaan.

 

 

Herinneringen is geen makkelijk boek. Om te beginnen is het zo’n strip met een beschrijvende tekst onder de illustratie, niet mijn favoriete vorm. Daarbij stralen de tekeningen een strenge vreugdeloosheid uit en als je dan ook nog weet dat het gaat over een jongen die opgroeit in het aan puin gebombardeerde Duitsland van vlak na de Tweede Wereldoorlog – laten we zeggen dat het enige moed vergt om eraan te beginnen.

Maar steeds als ik Herinneringen herlees, word ik gegrepen door de sfeer, door de laconieke manier waarop Kahl over zijn harde jeugd vertelt, en door die fotorealistische koppen in zijn tekeningen, die je een beetje hulpeloos aanstaren vanuit het verleden. De personages zijn allemaal gevangenen van hun tijd en van hun omstandigheden, ook van hun eigen karakterfouten. Je kunt eigenlijk niet anders dan medelijden hebben met iedereen in dit boek, zelfs met de grootste schoften.

 

 

Er komt bijvoorbeeld een vrouw in voor, een afzichtelijke oudtante die eerst haar hulpbehoevende zwager afperst en hem zelfs op zijn sterfbed nog van zijn gouden ring berooft, om vervolgens te parasiteren op haar eigen zus, die ze op een gegeven moment de hersens inslaat. Dit alles om haar dure opiumverslaving te bekostigen. Maar Kahl vertelt dat de vrouw nooit een schoonheid was geweest en ‘ongetrouwd en onbemind was gebleven’. De vele teleurstellingen in haar leven probeerde ze te verwerken met opium.

Toch zielig.

Het is allemáál zielig, wat er in Herinneringen gebeurt. De kleine Rudolf heeft nooit eens geluk. Zijn vader is te druk om zich met hem te kunnen bezighouden en sterft al als Rudolf pas zes is. Zijn moeder kan hem nauwelijks aan en stuurt hem naar een tuchtschool, waar bullebakken zijn speelgoed kapotmaken. Vervolgens komt hij bij pleegouders terecht. Wanneer hij dan eindelijk met zijn echte moeder wordt verenigd, pleegt het mens zelfmoord.

Het is ook wel een sukkel, die kleine Rudolf. Als hij in zijn gloednieuwe cowboy-outfit, net gekregen voor zijn verjaardag, op straat staat geeft hij gedwee zijn pistooltje af aan een paar grote rotjongens, die er doodleuk mee weglopen.

 

 

Toch is het ook onweerstaanbaar grappig allemaal. Rudolf doet allemaal rare dingen (de wc-pot verbrijzelen met een grote steen, bommen maken, zich door zijn pleegmoeder laten betrappen terwijl hij met zijn piemel speelt), waar hij ongenadig voor op zijn falie krijgt, met stokken en al. Pure kindermishandeling, hartverscheurend, maar ik moet iedere keer weer lachen als ik zijn moeder, tante of pleegmoeder met een blik van waanzinnige woede op de kleine jongen losgaat. Ik weet niet precies waarom, misschien is het omdat ik een slecht mens ben.

Het is ook de manier waarop Rudolf de lezer steeds aankijkt met zijn bedremmelde blik, dat vroegoude, vreugdeloze hoofd, als de kleuterversie van Buster Keaton, gedoemd zich steeds weer door het leven te laten bulldozeren.

 

 

Als volwassene blijkt Rudolf namelijk niks geleerd te hebben van zijn slechte ervaringen met bullebakken. In een intermezzo beschrijft hij hoe hij per motor naar het dorp van zijn jeugd rijdt om materiaal te verzamelen voor zijn boek, waar hij prompt zijn motor afgeeft aan een wildvreemde en – nu komt het lachste – op hem blijft wachten in het volste vertrouwen dat de man hem zijn motor komt terugbrengen. Uiteindelijk gaat hij maar naar de politie, om zich daar door de dienstdoende agenten te laten uitlachen.

En weer zie je dan dat vreugdeloze, bedremmelde hoofd.

Het bijzondere van Herinneringen is dat we hier een kant van de daders in de Tweede Wereldoorlog te zien krijgen die tot nog toe erg onderbelicht is gebleven. Een kwetsbare kant, een ontroerende kant. We zien een volk dat verslagen is en zich langzaam weer probeert te herstellen. Een volk van eigenaardige, pathetische zielen, dat ontdaan is van zijn agressieve symboliek, van de ronkende retoriek, het imponerende nationalisme, en naakt en hulpeloos tussen de puinhopen ronddoolt.

 

 

Die Nazi-symboliek is door Kahl in de jaren zeventig ijverig vastgelegd in catalogi. Duizenden tekeningen heeft hij gemaakt waarin gedetailleerd elk Nazi-uniform is vastgelegd, elke insigne, elke onderscheiding, elk hoofddeksel, elke armband. Nazi-badpakken, vlaggen, wapens, je kunt het zo gek niet bedenken of Kahl heeft het vastgelegd.

Niet omdat hij als Duitser nou eenmaal genetisch is voorbestemd om uniformen en hakenkruizen te vereren, maar omdat er toevallig een man op zijn pad kwam die catalogi van Naziparafernalia uitgaf waar een enorme verzamelaarsmarkt voor was, zonder dat verzamelaars precies wisten wat ze nou precies in handen hadden.

 

 

Hevig onderbetaald heeft Kahl jarenlang aan die tekeningen gewerkt, als een monnik. Hij is er zelfs depressief van geworden, want zijn werk hield ook in dat hij zich constant documenteerde:

‘Dag-in, dag-uit zat ik in de Duitse troep. Stapels foto’s en stapels boeken vol met plaatjes. Plaatjes met stapels lijken en nog eens lijken. Joodse lijken, Duitse lijken. Kapotgeschoten tanks met lijken. Lijken aan touwen, opgehangen door Duitse politie en SS-troepen. Vaak niet eens Waffen-SS, maar Sicherheitspolizei, het goorste zootje dat erbij liep. Dag-in, dag-uit die smerigheid.’

Hij kreeg boze brieven van Duitsers die hem verweten de mannen, die hun leven voor hun land en hun idealen hadden gegeven, af te beelden op de manier waarop hij dat blijkbaar onbewust had gedaan. Kahl was zich van geen kwaad bewust, hij had gewoon types getekend die hij vond passen bij de uniformen die hij tekende: ‘Ze moesten lijken op hun meestal zelf gekozen functie, zoals sommige hondenbezitters op hun beesten lijken.’

 

 

Het resultaat van dat monnikenwerk is een enorme, morbide catalogus van de afgrijselijkste symboliek die de recente geschiedenis gekend heeft, maar die ook fascinerend is en die door Kahl met liefde is vastgelegd. Een zekere schoonheid valt niet te ontkennen.

Maar het schuurt, het werk van Kahl. En onder andere over die schurende kwaliteit gaan we het morgenavond hebben.

Tweet

Peter Breedveld, strips, 17.01.2014 @ 13:44

[Home]
 

Δ