Waarom we langzaam maar zeker onze burgerlijke vrijheden verliezen
Werner de Gruijter, Arnout Krediet en Sven Jense
Politici aan beide zijden van de Atlantische Oceaan, die een stoer imago willen uitstralen tégen criminaliteit, terrorisme en idealisme, raken een gevoelige plek bij het publiek. Het blokkeert hun vermogen om kritisch na te denken. Denk aan Barack Obama’s agressieve reactie op Edward Snowdens openbaringen bijvoorbeeld of aan Donald Trumps reactie op Julian Assange, de oprichter van Wikileaks. Het lijkt alsof ‘wij, het volk….’ op de een of andere manier de weg kwijt zijn geraakt. Hoe komt het dat we onze hard bevochten burgerrechten zomaar laten afpakken?
Veel landen in het Westen, Groot-Brittannië, Frankrijk, Spanje, de VS en Nederland hebben de laatste jaren een exponentiële toename van technologische bewaking gezien en een afname van parlementaire en rechterlijke controle op de politie en geheime diensten.
Mensen kunnen worden gearresteerd zonder dat er een directe aanklacht is, privacy is iets uit het verleden, net zoals de vrijheid van meningsuiting (in de zin van meer zelfcensuur)… allemaal ingeruild voor meer controle door de staat. Bijna iedereen heeft het aanvaard. Om eerlijk te zijn, er was oppositie. Maar deze was gering in intensiteit. Waarom is dat eigenlijk? Waarom geven we zo makkelijk onze vrijheden op?
Terroristisch virus
Om een voorbeeld te geven: ten tijde van premier Tony Blair zijn 45 wetten goedgekeurd die drieduizend nieuwe strafbare feiten hebben gecreëerd. De Britse schrijver John Kampfer stelt dat in Engeland de afgelopen tien jaar meer strafbare feiten zijn bedacht en in de wet verankerd dan in honderd jaar daarvoor. Dit alles werd gelegitimeerd door het idee dat een ‘terroristisch virus’ de Westerse beschaving had aangevallen. Daar zat zeker een kern van waarheid in, maar de schadelijkheid van het virus werd schromelijk overdreven. We stemden daarom angstig in met alle voorgestelde maatregelen.
Deze culturele verschuiving naar wellicht een autoritaire toekomst is geen toeval van de natuur. Het is door de mens veroorzaakt. Als de situatie daar is, dan nog gebeuren top down geïnduceerde verschuivingen alleen als politici, bedrijven, media-experts en andere culturele iconen in staat zijn om de juiste symbolen en technieken te vinden om de nieuwe boodschap over te brengen.
Maar naast deze technieken is er ook iets anders dat onze apathie in dit opzicht stimuleert. Psycholoog Abraham Maslow sprak in zijn tijd al over het belang van vrije tijd voor ons persoonlijk welzijn en voor het welzijn van de gemeenschap als geheel. Vrije tijd creëert zogezegd de mogelijkheid om goed geïnformeerde beslissingen te kunnen nemen. Maar momenteel wordt de vrije tijd ‘aangevallen’. Dertig jaar lang stagnatie van inkomsten te midden van steeds meer stijgende prijzen (mensen moeten worstelen om rond te komen) betekent dat voor de meesten van ons minder tijd over is om kritisch na te denken.
Kritisch denken
Maar het wordt ons nog moeilijker gemaakt, omdat politici en opiniemakers marketing-tools gebruiken om ons te verleiden. Denk bijvoorbeeld eens aan de redding van banken in 2008 met vele miljarden euro’s belastinggeld. De discussie werd niet lang daarna herschreven op een zodanige manier dat het ineens de schuld was van bovenmatige overheidsuitgaven in plaats van de ongereguleerde financiële sector. Deze boodschap werd herhaald als een spot voor een steraanbieding, steeds weer en weer. Het is deze herhaling dat effectief het kritische denken neutraliseert. Vandaar dat nazipropagandist Joseph Goebbels iets op het spoor was toen hij verklaarde: ‘Als je de leugen groot genoeg maakt en maar blijft vertellen, dan zullen de mensen het uiteindelijk geloven.‘
Niet lang nadat Goebbels was overleden, werd door psychologen door middel van experimenten ontdekt dat het een natuurlijke neiging is van de mens om ontvankelijker te zijn voor welk bericht dan ook, wanneer dit bericht keer op keer wordt herhaald. Men noemt dit ‘de wet van herhaalde blootstelling’. We moeten ons afvragen of deze gewoonte van politici gezond is voor ons algehele welzijn.
Psychologen ontdekten bovendien dat ons vermogen om kritisch na te denken ernstig wordt beperkt als we onder stress handelen. Bange mensen hebben de neiging om de werkelijkheid waar te nemen door een prisma van eenvoudige goed- of fout-antwoorden, waardoor de natuurlijke complexiteit opzij wordt gezet. Als we bang zijn, kunnen we gemakkelijk voor de gek worden gehouden. Politici en bedrijven kunnen de verleiding maar moeilijk weerstaan om dit dierlijke instinct niet te manipuleren. Zoals bijvoorbeeld bleek toen we zonder legitimiteit een oorlog in Irak begonnen.
Rol als waakhond
Men zou kunnen verwachten dat de mainstream-media haar rol als waakhond serieus zou nemen en die politici, die zwart/wit-polemiek creëren, van repliek zouden dienen. Maar zowel de meeste particuliere als publieke media echoën de stem en het wereldbeeld van de corporaties, die tegenwoordig niet al te veel verschilt van die van de overheid. Als gevolg daarvan zijn andersdenkenden en meer genuanceerde stemmen ondervertegenwoordigd in het culturele debat. Ook dat maakt het moeilijker om goed geïnformeerde beslissingen te nemen.
Wie vervolgens verder kijkt naar de informatie die daadwerkelijk tot het grote publiek doordringt, zal het langzame maar gestage verdwijnen van de scheidingslijn tussen media en entertainment opvallen. De Amerikaanse academicus Daniel Hallin stelt dat de gemiddelde tijd die politici in de media wordt gegeven zonder interruptie is gekrompen van veertig seconden in de jaren 1960 tot acht seconden in 2004. Volgens Hallin is het grootste slachtoffer van dit nog steeds voortgaande proces de analyse van complexe sociale problemen. Dit resulteert in wat ook wel wordt genoemd ‘paardenrace’-nieuws; nieuws gepresenteerd als een spel van ‘wie is de geestigste’, waarin politici proberen populair te worden met pakkende one-liners in plaats van redelijk te zijn. Het draagt er mede toe bij dat het publiek ongemerkt het contact met de realiteit verliest.
Angsten en illusies
Nu hebben we vier redenen genoemd: de aanval op de vrije tijd, herhaling van informatie, angstbeleid en de transformatie van onze mediakanalen van waakhonden tot schoothondjes, tezamen creëren ze een situatie waarin onze geest langzaam oplost in een oceaan van lawaai, afleiding en verkeerde informatie.
Ondertussen produceren politici, bedrijven en media een sociale omgeving vol angsten en illusies om zelf meer winst te kunnen maken. Deze maatschappelijke krachten fungeren als zwaartekracht voor overheids-en bedrijfs- empowerment. Dat wil zeggen, ze trekken kracht weg van de mensen om deel te nemen en actief bij te dragen aan een geestelijk gezonde en betekenisvolle democratische omgeving.
Thomas Jefferson heeft eens gezegd dat de overheid bang moet zijn voor de macht van het volk. Als we nu zien hoe mak het volk reageert op de ontboezemingen van Snowden, dan is dat een teken van de huidige tijdsgeest. Hoewel de ontboezemingen weldegelijk resulteerden in een klein beetje opwinding, zo hier en daar. We zijn dus nog niet compleet hersendood. En daar zit dan ook de hoop.
Schendingen van burgerrechten
Waarschijnlijk de beste vraag die hedendaagse Westerlingen zich kunnen stellen is: zal de huidige machtsstructuur in staat zijn om deze duidelijke schendingen van de burgerrechten te verhullen of is deze boodschap te luid om te negeren?
Of, om het wat meer bot te zeggen: zal dit een overgang zijn naar een meer zinvolle democratie of naar een geavanceerde vorm van autoritarisme? Wat is jouw standpunt?
Werner de Gruijter (1976, Winterswijk) psycholoog en docent sociale wetenschappen op de Hogeschool van Amsterdam. Hij verdiepte zich zowel in Jungiaanse psychoanalyse als in de geschiedenis van het Westerse intellectuele denken.
Gastschrijver, 13.07.2019 @ 14:37
RSS