Waarom ben ik geen filosofische zombie?
Peter Breedveld
Illustratie: Alissa Levy.
Dat onze ik een immateriële aanwezigheid in ons brein is, dat ons lichaam bestuurt zoals de piloten in Neon Genesis Evangelion hun gigantische robots besturen, dat gelooft geen serieuze wetenschapper meer. Maar dit achterhaalde cartesiaanse dualisme, naar de 17e-eeuwse filosoof René Descartes, blijft wel hardnekkig het discours over het menselijke bewustzijn domineren. Daniel C. Dennett maakt er korte metten mee in zijn boek Consciousness Explained uit 1991.
Het is het tweede boek dat ik heb gelezen van vijf boeken over het bewustzijn die ik kocht en van plan ben dit jaar te lezen. Het eerste was een roman, Klara and the Sun van Kazuo Ishiguro, die wat mij betreft inzichtelijk maakt hoe een robot een steeds complexer bewustzijn ontwikkelt, door zelf informatie te verzamelen en te verbinden met andere informatie en zelfstandig conclusies te trekken.
Dennett doet dat ook, door uit te leggen hoe uit primitieve levensvormen uiteindelijk een denkend mens is ontstaan, puur een kwestie van overleven: eerst leren eencelligen gevaarlijke situaties te vermijden puur door pijn, door terug te schrikken na een onaangename ervaring. Steeds complexere levensvormen ontwikkelen steeds gesofisticeerder manieren om uit moeilijkheden te blijven: ze hebben zo op zeker moment geleerd dat als er een object op je af komt vliegen, je moet wegduiken om te voorkomen dat je ‘m tegen je knar krijgt en baby’s ontwijken instinctief een bal die naar ze wordt gegooid. Dat zit in hun DNA.
Complex brein
Om zover te komen hebben je voorouders, de levensvormen waaruit uiteindelijk de mens is ontstaan, geleerd wat het verschil is tussen henzelf en de wereld om hen heen. Ze hebben inzichten gevormd over de manier waarop zij zich in die wereld bewegen, ze hebben steeds complexere problemen leren oplossen. Er staat iemand naar je te kijken, wil die jou eten of met je neuken? Allerlei factoren moeten daarbij in razendsnel tempo worden afgewogen. Ze hebben geleerd situaties naar hun hand te zetten, verschillende afwegingen tegenover elkaar te zetten in een interne dialoog.
Zo is er een denkende mens geëvolueerd, met een complex brein waarvan de afzonderlijke delen hun eigen specialismes hebben: geur, kleur, smaak, pijn, taal, inschattingen maken, enzovoort. Het is de hardware waarmee we geboren worden, en die we tijdens ons leven voorzien van software: informatie en indrukken, ‘memes’, die ons maken tot wie we zijn, met bepaalde verwachtingspatronen en een referentiekader die ons in staat te stellen ons te handhaven in specifieke situaties.
Zoals je steeds nieuwe software in een computer invoert, die daardoor steeds meer kan met de hardware waarmee je hem hebt gekocht.
Subjectieve ervaringen
Maar wat is precies het verschil tussen mij en een computer? Waarom ervaar ik mijn indrukken zoals ik ze ervaar, wat is het, dat maakt dat ik weet dat ik besta? Komt er ooit een computer die het verschil kent tussen zichzelf en het bureau waarop hij staat, in de kamer waarin dat bureau staat? Die blij wordt van nieuwe data waarmee hij iets kan, en bedroefd als hij na een crash data voor eeuwig is kwijtgeraakt?
Ik heb niet het gevoel dat Dennett me echt heeft uitgelegd wat bewustzijn is. Sommige van zijn critici vinden dat hij zijn boek beter “Consciousness Explained Away” had kunnen noemen, want Dennett veegt vooral allerlei ideeën van tafel die andere filosofen hebben over bewustzijn, bijvoorbeeld dat er “qualia” bestaan, subjectieve ervaringen van concreet bestaande fenomenen, zoals de kleur rood.
Jaren en jaren geleden ben ik zelfstandig tot een inzicht gekomen, toen ik voor een viertal schilderijen van een vijver van Monet stond, voor elk seizoen een schilderij. Ik heb een mate van kleurenblindheid, zie bepaalde kleuren niet of anders, haal rood en groen door elkaar en groen en bruin enzo, en de vier doeken waren voor mij niet meer dan een vlekkerige boel. Ik stond naast iemand en realiseerde me dat zij iets anders zag dan ik als ze naar die schilderijen keek, dat ik de wereld structureel anders beleef dan alle andere mensen, dat ik geen idee heb hoe de wereld er uitziet door de ogen van andere mensen.
Filosofische zombies
Dat gaat dus over qualia, als ik het tenminste goed heb begrepen, maar Dennett gelooft er niet in en maakt iedereen belachelijk die dat wel doet. Hij schrijft virtuoos en is zeer geestig, dus ik liet me door zijn boek meeslepen tot het einde, dat mij het beloofde inzicht in mijn eigen bewustzijn zou brengen, maar dat werd toch wel een beetje een teleurstelling.
Dennett legt in het begin bijvoorbeeld uit wat filosofische zombies zijn: wezens die niet te onderscheiden zijn van mensen, omdat ze precies zo handelen als je verwacht, en precies zeggen wat je zou verwachten, maar die geen bewustzijn hebben, geen gevoelservaringen, geen qualia. Helaas weet ik nog steeds niet wat mij precies van zo’n filosofische zombie onderscheidt.
Ik moet ook toegeven dat ik hele passages in het boek niet begreep, hoe vaak ik ze ook overlas. Ik heb ontzettend lang over het boek gedaan, had vaak echt het gevoel dat het te moeilijk voor me was, wat voor mij moeilijk toe te geven is, want ik vind mezelf heel slim.
Vergankelijk materiaal
In een ziel geloof ik niet. En ik kan een heel eind met Dennett mee als hij uitlegt dat bewustzijn ontstaat als je je leert jezelf te onderzoeken, leert met jezelf in dialoog te gaan om in een fractie van een seconde uit verschillende afwegingen de juiste te kiezen, dat het dan nodig is je krachten en beperkingen te kennen.
Maar wat onderscheidt mij van een machine, behalve dat ik uit organisch, vergankelijk materiaal besta? Is bewustzijn niet meer dan weten dat je bestaat en hoe je je verhoudt met andere dingen die bestaan? Maar wat is dan precies de ervaring dat je bestaat? Daar heb ik vooralsnog geen antwoord op.
Is het Vrije Woord u écht lief? Help me dan met een financiële bijdrage. Doneer aan de enige dwarsdenkende, onafhankelijke (maar echt) site van Nederland. Rekeningnummer NL59 RABO 0393 4449 61 (N.P. Breedveld, Rabobank Rijswijk), SWIFT BIC RABONL2U. Lees hier waarom dat niet met PayPal kan, maar steunen via Patreon kan weer wel en sinds kort ook met een Tikkie. Wordt dat symbool van de Hollandse krenterigheid tenminste voor iets nuttigs ingezet. Adverteren? Mail mij.
Peter Breedveld, 28.06.2022 @ 07:10
RSS