Verliefde kunstenaars

René Süss

Illustratie: Namio Harukawa

In 1913, Het laatste gouden jaar van de twintigste eeuw van kunsthistoricus Florian Illies gaat het over het jaar 1913, een sleuteljaar in de Europese cultuur. Het biedt momentopnamen uit de politiek maar vooral uit de literatuur en de beeldende kunst, bij voorkeur in verband met de liefde. Als de vier frontsteden van de moderniteit in 1913 golden: Berlijn (Daar staan in 1913 al meer dan tweehonderd bioscopen), Parijs (Stravinsky’s Sacre du printemps beleefde er onder groot tumult zijn premiere op 29 mei), München en Wenen.

Op 17 februari werden in München in de Neue Kunstsalon schilderijen van Nolde, Heckel, Schmidt-Rottluff, Kokoschka, Klee, Macke, Von Jawlensky, Kandinsky en Marc op een veiling aangeboden. Niemand toonde interesse. Men vond het ‘behangselschilders’. Om een totale blamage te voorkomen, besloten de kunstenaars zelf maar op hun werken te bieden. Er kwam zegge en schrijve zestienhonderd mark binnen voor werken die op dit moment zo’n honderd tot tweehonderd miljoen waard zijn!

Valsheid van de Joodse mentaliteit

In Parijs werd in 1911 de Mona Lisa uit het Louvre gestolen en in 1913 ontbrak nog altijd ieder spoor van haar; pas aan het einde van dat jaar werd ze in Florence teruggevonden. Ook het beeld van de Egyptische schoonheid Nefertiti, echtgenote van de ketterse farao Echnaton, verdween, nadat het op 20 januari bij een verdelingsplan van de opgegraven schatten aan Duitsland was toegevallen, in Berlijn in de kelder van een museum. Men vreesde dat de Egyptische autoriteiten alsnog aanspraak op haar zouden maken.

De levende vrouwen verging het anders, althans sommige. Camille Claudel deelde in feite het lot met Nefertiti en sleet haar dagen dertig jaar – dertig jaar! – onzichtbaar in een psychiatrische inrichting. Alma Mahler daarentegen reeg elke kandidaat, die zich als minnaar aandiende, om haar vingers en wist menigeen onwaarschijnlijk lang aan het lijntje te houden; haar notoire antisemitisme was er nauwelijks een belemmering voor. Zij deelde dit overigens met Rainer Maria Rilke, die bij de aanblik van Franz Werfel – nota bene één van Alma’s echtgenoten – slechts ‘de valsheid van de Joodse mentaliteit’ ervoer.

Mooiste meisje van Wenen

Illies wijst op de talrijke briefwisselingen die de – aankomende – beroemdheden met elkaar en hun geliefden voerden. Zo signaleert hij uitvoerig Franz Kafka’s hopeloze liefde voor de onbereikbare Felice Bauer. Hij schreef haar meer dan tweehonderd brieven en kaarten. Maar daar is al veel over bekend en gepubliceerd. Ik wil in deze bespreking vooral twee opmerkelijke vrouwenlevens voor het voetlicht halen: de beide reeds genoemde Alma Mahler (1879-1964) en Camille Claudel (1864-1943).

Alma, die bekend stond als het mooiste meisje van Wenen, ‘droeg als jong bestorven weduwe van de grote componist nog rouwkleding toen ze gecharmeerd raakte van Oscar Kokoschka, de lelijkste schilder van Wenen.’

Dat heeft hij geweten! Als een moderne Delila – zij gold als de laatste femme fatale uit de twintigste eeuw – bracht ze hem zodanig het hoofd op hol dat hij uitsluitend nog Alma en zichzelf schilderde. Maar dat was voor mevrouw niet voldoende. Zijn wens om met haar te trouwen kon niet eerder in in vervulling gaan dan nadat hij zijn absolute meesterwerk had gemaakt. Genoegen met het later beroemd geworden verlovingsportret nam ze niet, hoewel dit van een dusdanige kwaliteit was dat Walter Gropius, een andere minnaar met wie Alma wel zou trouwen, de stichter van het Bauhaus (‘form follows function‘), prompt instortte toen hij het schilderij in Berlijn zag hangen.

Abnormale jaloezie

Ik haast mij op te merken dat ook de heren van wanten wisten. Zo meldden zich na de dood van Gustav Klimt veertien (!) voormalige modellen die zeiden een kind van hem te hebben.

In april 1913 kocht een Kokoschka een schildersdoek exact op de maat van het bed van hem en zijn geliefde (180×220 cm.) en begon daarop, voor de zoveelste keer, het portret van Alma en het zijne als liefdespaar te schilderen. Zou het zijn meesterwerk worden?

Intussen ontwikkelde hij een meer dan abnormale jaloezie. Als hij ’s nachts Alma’s woning verliet, wachtte hij soms tot vier uur voor de deur om zich ervan te vergewissen dat er geen kapers op de kust waren en een andere man de trappen naar de deur van zijn minnares besteeg: ‘Ik duld geen vreemde goden naast mij’, schreef hij eerlijk.

Alma kreeg het langzamerhand Spaans benauwd. Ze besloot een verblijf in Parijs met enkele weken te verlengen. Het belette Kokoschka niet om in juli een huwelijksaanzoek te doen. Tevergeefs. En het is meer dan symbolisch dat het verlovingsportret door de dichter Georg Trakl ombenoemd werd tot Bruid van de wind. Met een bruid van de wind kun je niet trouwen. Je kunt haar wel schilderen. Zeker, Alma erkende in de Bruid van de wind het meesterwerk van Kokoscka, maar haar belofte deed ze niet gestand. Ze ging er stilzwijgend aan voorbij.

Bloedmooi meisje

Camille Claudel moet in haar jonge jaren een bloedmooi meisje zijn geweest, al kan niemand, die haar foto’s bekijkt haar wat verdwaasde blik ontgaan. Aan het einde van de negentiende eeuw viel de beroemde beeldhouwer Auguste Rodin niet alleen voor haar schoonheid, maar ook voor de sculpturen die de nog geen twintigjarige had gemaakt. Zij werd in 1882 zijn leerlinge, minnares en muze.

Spoedig zou echter blijken dat de leerlinge haar meester naar de kroon stak en die in feite overtrof. Aan de meesterwerken die Rodin schiep, had Camille dan ook vaak een actief aandeel gehad.

In 1893 verliet zij Rodin om voor zichzelf verder te gaan. Zij liet haar meester en minnaar van weleer in wrok en jaloezie achter. Maar vergeten kon zij hem niet. In 1913, twintig jaar later, dacht ze nog altijd aan weinig anders dan aan hem.

Vervolgingswanen

Het ging echter snel bergafwaarts met haar; ze verwaarloosde zichzelf en haar volgestouwde woning. Spoedig begon ze te lijden aan vervolgingswanen, waarin Rodin de hoofdrol speelde. Haar liefde voor hem verkeerde in haat en ze was er van overtuigd dat hij haar werk schaamteloos plagieerde. Ze vermoedde ook dat hij haar wilde vergiftigen en ze leefde tenslotte op aardappelen en dronk uitsluitend water.

Haar jongere broer Paul was meer bezig met het promoten van zichzelf als dichter en diplomaat dan met het lot van zijn zuster, dat hij persoonlijk een tragische wending gaf. Hij noteerde na een bezoek aan haar in zijn dagboek:

‘Camille gek, het behang in lange stroken van de muren gescheurd, één kapotte stoel, vreselijk smerig. Ze is vet en vervuild en ze praat aan één stuk door met een monotone en metalige stem.’

Gesloten inrichting

Illies schrijft, ik parafraseer:

‘Op 5 maart 1913 brengt dr. Michaux een medisch attest uit dat haar broer medeondertekent en dat hem de bevoegdheid geeft om zijn zuster naar een gesloten inrichting te sturen. Op maandag 10 maart forceren twee potige verplegers de met meerdere sloten vergrendelde deur van Camille Claudels atelier en dragen de schreeuwende vrouw naar buiten. Ze is dan achtenveertig jaar. Nog dezelfde dag wordt ze naar de psychiatrische kliniek Ville-Evrard in Neuilly-sur-Marne overgebracht, waar de verantwoordelijke arts Dr Truelle de diagnose: ernstige paranoia volledig bevestigt. Elke dag praat ze over Rodin. Elke dag is ze bang dat hij haar wil vergiftigen.’

Vóór haar gedwongen vertrek had Camille al het in haar atelier aanwezige werk met hamerslagen vernietigd.

Uit het gekkenhuis bevrijden

Zeker, Camille Claudel werd van tijd tot tijd geteisterd door wanen. Maar er trad in de loop der jaren ook verbetering in haar toestand op. ‘Gek’ in de gebruikelijk zin van het woord was ze bepaald niet. Artsen probeerden de familie er herhaaldelijk van te overtuigen dat er geen noodzaak was Camille nog langer te hospitaliseren. Thuis, in haar eigen omgeving zou ze veel beter af zijn.

Dat was voor haar familie, broer, zuster en moeder echter geen reden om haar uit het gekkenhuis – een ‘asile des foux‘, voor die dagen een juiste omschrijving – te bevrijden. Na het uitbreken van de oorlog werd zij verplaatst naar Montdevergues in Montfavet, zes kilometer buiten Avignon. In talloze brieven smeekte zij met name haar broer Paul om ontslag uit de inrichting. Ze wilde zo graag terug naar haar geboorteplaats Villeneuve.

Ongewenst kind

Al haar verzoeken bleven echter onbeantwoord. Post mocht ze niet ontvangen, behalve van haar broer, die haar enkele malen in de kliniek bezocht. Haar zuster en haar moeder deden dit nimmer. Voor de laatste bleef Camille ondanks haar superbe talenten een ongewenst kind – ze had een jongen moeten zijn – dat niet voor niets een onzijdige naam had gekregen.

Camille Claudel stierf op 80-jarige leeftijd op 19 oktober 1943 in gevangenschap. Zij leidde één van de meest treurige vrouwenlevens uit de geschiedenis.

Bernard Artigues maakte in 1988 een indrukwekkende film over Camille’s leven op basis van een scenario van Bruno Nuytten met in de hoofdrollen Gérard Depardieu als Rodin en Isabelle Adjani (één van de vijftig mooiste vrouwen ter wereld!) als Camille.

Adembenemend panorama

Er staat in dit boek uiteraard veel meer niet dan wel. Het berust op de subjectieve keuze van Illies. Het kost echter geen moeite om zich daaraan te onderwerpen. Het boek biedt inderdaad zoals de achterflap meldt: ‘een adembenemend panorama’. De vertaling van 1913 van de hand van Jan Bert Kanon leest prettig, alleen de ondertitel Der Sommer des Jahrhunderts werd nogal merkwaardig weergegeven als: ‘Het laatste gouden jaar van de twintigste eeuw’.

René Süss schreef onder andere Luthers Theologisch Testament, zijn proefschrift over het virulente antisemitisme van Maarten Luther. Hij maakte er een paar vijanden mee. Ook schreef hij De Geest Bemint de Buitenkant, over de lichamelijkheid in het jodendom. Zijn meest recente boek gaat weer over Luther en heet Luther, een Sympathieke Potentaat.

Tweet

boeken, René Süss, 20.09.2013 @ 08:57

[Home]
 

Δ