Schwabenhass

Marco de Baar

Illustratie: Milo Manara

Van 1850 tot 1945 maakte Berlijn een explosieve groei door, terwijl na 1945 het inwonersaantal zakte. Bijna geen familie leeft er langer dan acht generaties. Nieuwkomers zijn er welkom, want iedereen is nieuwkomer.

In het bijzonder geldt dit voor het oude West-Berlijn. Hier wonen de kinderen en kleinkinderen van Turkse immigranten. De Turkse gemeente in Berlijn is de grootste ter wereld buiten Turkije. In Berlijn verloopt de Duits-Turkse samenleving probleemloos. Berlijn verkoopt zich succesvol als multiculti, en zet bewust in op toeristentrekkers als de Turkse markt in Kreuzberg of het Karnaval der Kulturen.

Grootste bouwput van Europa

Na de Wiedervereinigung in 1990 daalden de speculanten neer op de stad. In het bijzonder op locaties waar niet zo lang daarvoor de muur stond, was er ruimte om de stad opnieuw vorm te geven. De Potzdammer Platz (1997) was even de grootste bouwput van Europa, het nieuwe Kanzleramt werd in 2001 door Gerhard Schroder betrokken en het nieuwe Hauptbahnhof werd in 2006 geopend. Het succesverhaal wordt onderbroken door de Berlijner Riesenrad, het eerste grote project dat hard faalde (had in 2009 klaar moeten zijn).

Het aanvankelijke optimisme werd door de markt zonder erbarmen gecorrigeerd, en in 2005 was Berlijn zo goed als failliet. De rest van Duitsland had Berlijn opgegeven. Klaus Wowereit, de burgemeester, probeerde er nog wat van te maken met de fameuze slogan Arm aber sexy maar niemand geloofde er nog in en de Berlijners, bekend om hun directheid en aversie tegen slappe praatjes, nog het minst.

Aziatische investeerders

Waar in London, Amsterdam, Parijs, Madrid en Kopenhagen de woonkosten explodeerden, heerste er in Berlijn een buyers-market. Je kon voor een paar euro per vierkante meter per maand in een prachtig pand in de binnenstad wonen, en genieten van een supercoole stad met een hedonistische inslag, grillige kroegjes, prachtige restaurantjes en een geweldig aanbod aan hoge en lage kunst. Berlijn trok “creatieven” aan, die van weinig iets konden maken. Vaak ging het om kunstenaars, of om ICT-specialisten. Het gaf de stad een heel speciaal gevoel.

In 2006 begonnen kapitaalkrachtige, voornamelijk Noorse en Deense, investeerders op grote schaal vastgoed in te kopen. Oude panden werden opgekocht en gerenoveerd. Toen vlak daarna de financiële crisis toesloeg, zochten investeerders uit Zuid Europa een veilige plek om te investeren. En waar kon dat beter dan in de wereldstad met de gematigte prijzen? Tot dat zelfde inzicht zijn nu ook Aziatische investeerders gekomen.

Nog steeds sexy

Berlijn beschikt in ruime mate over bebouwbare gebieden in het hart van de stad, en hier verrijzen sjieke appartementen en huizen. Ondanks de bouw nam de leegstand af en de prijzen begonnen te stijgen, eerst in Mitte en Prenzlauer Berg, vanaf 2009 in Kreuzberg, en nu in heel Berlijn. De geschatte prijsstijging sinds 2005 is vijftig procent, en het einde is niet in zicht. Naar verwachting zal het aantal inwoners van Berlijn de komende jaren nog eens met 200.000 toenemen. Er moet een stad ter grootte van Mainz in Berlijn gebouwd worden.

Na een winterslaap van vijftig jaar danst de Berlijnse beer weer. Er werden Hollywood blockbusters geschoten. Sterren als Pitt en Jolie of Robbie Williams kochten vastgoed in Berlijn, wat in de media werd gepitched als bewijs voor de Kuhlness van de stad. Berlin ist noch immer sexy, heette het nu. Iedereen gelooft er weer in, behalve de Berlijners zelf. Die bleven gewoon huren.

Kapitaalkrachtige nieuwe Berlijners

Er begonnen zich winnaars en verliezers af te tekenen. De winnaars kochten tussen 2005 en 2007 vastgoed. De verliezers gokten dat het allemaal zo’n vaart niet zou nemen, en dat het, net als in 1996, wel zou overwaaien. Zij kunnen nu het leven in hun Kiez steeds vaker niet meer betalen en worden verdrongen uit het centrum van de stad naar wijken als Marzahn. Dit wordt in Berlijn Gentrifizierung genoemd. De sociale consequenties van het verdringingsproces zijn groot.

Sinds 2008 dringen er steeds vaker berichten door dat de Neuberliners niet langer welkom zijn. Op Gentrifizierungs-blogs, in reacties op artikelen en op Twitter wordt er zonder enige terughoudendheid, zeer generaliserend, uiterst negatief geschreven over de vermeend kapitaalkrachtige nieuwe Berlijners, die Schwaben worden genoemd.

Schaffe, schaffe, Häusle Bauen

Strikt genomen zijn Schwaben de Duitsers uit het gebied rond Stuttgart. Ze staan bekend als ijverig en vooral spaarzaam. Fameus en clichématig is het Schwaabse devies: Schaffe, schaffe, Häusle Bauen, wat vrij vertaald ‘werken, werken, huisje bouwen’ betekent. Sinds de Wiedervereinigung woont een groot aantal Schwaben – de recentste schatting bedraagt ongeveer 300.000 – in Berlijn. Het is, na de Turken, de tweede groep immigranten en door hun geprononceerde dialect zijn ze duidelijk herkenbaar.

De Schwaben worden verantwoordelijk gehouden voor de verdringing. Daarbij wordt het begrip Schwaab erg slordig en willekeurig gebruikt: Vaak gaat het over echte Schwaben, maar net zo vaak wordt Schwaab gebruikt als synoniem voor burgerlijk. Strikt of slordig, Schwaben worden in Berlijn beschreven als een monolithische groep met specifieke eigenschappen, gedrag en overtuigingen.

Saai en aangeharkt

De nieuwe Berlijners zouden Spiebers (kleinburgers) zijn en bieder (eenvoudig, fatsoenlijk en degelijk). De vermeende provincialen, die voor voor het eerst van hun leven in de grote stad zijn. Het zijn geen kunstenaars, maar ze zouden ‘goede banen’ hebben en dat ook nog ‘heel belangrijk vinden.’ Schwaben zouden te veel ambities hebben, en neerkijken op Berlijners die geen huis bezitten. Ze hebben kinderen, en duwen kinderwagens door de net gerenoveerde straten van Prenzlauerberg (ook wel Schwabylon genoemd).

Vermeende Schwaben drinken geen bier maar latte machiato, hét symbool van de nieuwe Berlijnse burgerlijkheid. De koffiebar heeft het kroegje op de hoek verdreven. Sommige vermeende Schwaben bieden hun investeringswoning aan op toeristenmarkt. Woningen worden zo aan het huisvestingbestand onttrokken. Kroegjes en buurtwinkels worden omgebouwd tot hippe restaurantjes voor de Schwaben en hun toeristen. De vermeende Schwaben en de toeristen veranderen een Kiez van hip, cool, funky en grillig in burgerlijk, braaf, saai en aangeharkt.

Populisme en generalisaties

De spin is duidelijk: Gentrifizierung zou niet alleen een proces zijn van sociale verdringing, maar ook, of veelmeer, van culturele verdringing. Zodra er gegeneraliseerd wordt, en de culturele kaart wordt gespeeld, ontstaat er ruimte voor naargeestige reacties. Mild zijn wellicht de kinder,- en latte machiato-vrije cafés. Serieuzer wordt het met grappig bedoelde leuzen.

Het is opmerkelijk hoe enkele linkse politici, in een setting waarin honderden luxe auto’s in Prenzlauerberg, Mitte en Kreuzberg als protest tegen de Gentrificierung verbrand werden, zich lieten verleiden tot populistische en generaliserende uitspraken.

I say Wecken, you say Schrippen

Let’s ride this wave, moet de ex-vicevoorzitter van de Bondsdag, SPD-er Thierse, hebben gedacht toen hij bekend maakte dat ook hij zich stoort aan de Schwaben. In het bijzonder maakt hij zich sterk voor het Berlijnse dialect, en hij ergert hij zich aan het gebruik van het woord Wecken (Schwaabs dialect voor broodje) in plaats van Schrippen (Berlijns dialect voor broodje) in de bakkerijen van Prenzlauerberg.

Monika Hermann, burgemeester van het ook snel veranderende Kreuzberg, wil de stedelijke herbestemming gerechtelijk verbieden en het aantal kroegen begrenzen. In de antiherbestemmingswet staat een aantal maatregelen die zeer onvriendelijk zijn voor nieuwkomers.

Schwaben betalen tenminste belasting

Als politici geen afstand nemen van generalisaties, maar juist actief surfen op de golf van verontwaardiging, dan wordt het pas echt naargeestig. Leuzen die doen herinneren aan Duitslands verschrikkelijke geschiedenis, zoals ‘Schwaben Raus‘ en ‘Kauft nicht bei Schwaben‘ verschijnen op muren in Prenzlauerberg. Een Prenzlauerberger verbrandde kinderwagens, wat uiteindelijk leidde tot lichamelijk letsel bij een moeder en drie kinderen. Na zijn arrestatie gaf de verdachte “Schwabenhass” op als motivatie voor zijn daden.

De wereld op zijn kop? Nee. We zijn er nog niet: De rechtse partij Neue Freiheit maakt zich sterk voor de Schwaben. Daarbij wordt niet op de onzinnigheid van de karikaturen gewezen, die worden juist bevestigd. De Schwaben zijn volgens de Neue Freiheit welkom omdat zij, in tegenstelling tot de normale Berlijners, wel geld zouden meenemen, wel belasting zouden betalen en wel werk zouden creëren. En omdat – let op – “sie still und leise für solide Schulen und Kindergärten mit nicht zu hohem Migranten-Anteil sorgen.”

Sociaal onrecht

De Schwaben zelf zijn het ondertussen ook flink beu. Naast grappige acties is er ook in de Schwaabse media veel aandacht voor Schwabenhass in Berlijn.

Maar het gaat niet om Schwaben, Berlijners of Turken. Het gaat zelfs niet om links of rechts. Verdringing is een belangrijk thema dat zakelijk bediscussieerd moet worden. Aan de linkerzijde van het politieke spectrum dient te worden benadrukt dat de prijzen hoog zijn (en nog verder zullen stijgen) in verhouding tot de Berlijnse inkomens. Het is een sociaal onrecht dat mensen uit hun wijk worden verdreven.

Scheiding tussen rijk en arm

Daarnaast leidt marktwerking tot een onwenselijke scheiding tussen rijk en arm. SPD en Die Linke vinden daarom dat er een bovengrens moet komen op de huurprijsontwikkeling. Tenslotte wordt aangevoerd dat investeerders en bouwers, volgens verschillende bronnen, oneigenlijke middelen gebruiken om huurders uit hun woningen te verdrijven.

Aan de rechterzijde van het politieke spectrum moet worden benadrukt dat de prijzen nog steeds laag zijn in vergelijk met andere Duitse en Europese hoofdsteden. De FDP merkt op dat een bovengrens juist de bouw van nieuwe woningen remt en daardoor verdringing in de hand werkt.

Geen grondrecht op een luxe woning in het centrum

Verschillende commentatoren hebben erop gewezen dat er, hoe pijnlijk ook, geen grondrecht is op een leven in het centrum van een stad in een pand met vier meter hoge plafonds en vloeren met visgraatparket en dat niemand klaagde over marktwerking op de huizenmarkt toen dat leidde tot lage huurprijzen.

Alleen door deze discussie te voeren, zakelijk en met open vizier, heeft Berlijn een kans op een rechtvaardige en dynamische reactie op de nieuwe situatie. Alle stereotyperingen leiden af van dit belang.

Marco de Baar is als liberaal voor de volle ontplooiing van het individu, inclusief een rijke intellectuele en culturele ontwikkeling. Hij kan niet accepteren dat de VVD de anti-intellectuelen en de cultuurbarbaren van de PVV gedoogt. Lees zijn blog over Wetenschap en Wetenschapsbeoefening.

Tweet

Marco de Baar, 03.12.2013 @ 07:48

[Home]
 

Δ