Pleidooi voor een nieuw socialisme
Jasper Mekkes
Terwijl het neoliberalisme zich nog hoopvol vastklampt aan wat laatste strohalmen; zoals de illusie dat het socialisme tot de ondergang zou leiden, lijkt het me goed dat neoliberalisme zelf eens aan een nader onderzoek te onderwerpen.
De Europese of Duitse variant van het neoliberalisme ontstond na de Tweede Wereldoorlog in West-Duitsland. De niet meer bestaande Duitse staat werd na de oorlog opgebouwd met de gedachte dat de overheid zich niet moest bemoeien met de economische vrijheid van bedrijven, en dat de markt zichzelf reguleerde. Dat terwijl de VS ondertussen druk bezig was om Duitsland er weer bovenop te helpen met een combinatie van leningen en giften: het Marshall-plan.
Duitse bedrijven moesten volgens CDU politici als Ludwig Erhard (na de oorlog minister van economische zaken en hoogleraar economie) ondanks het ontbreken van een Duitse staat, dan ook vooral een betrouwbare handelspartner zijn voor buitenlandse bedrijven.
Macht van de handel
Daarbij werd de economie in Duitsland gebruikt om de nieuw te vormen Duitse staat te grondvesten; op een nieuwe vorm van economisch liberalisme. Een liberalisme dat Keynes in zou ruilen voor het neoliberale gedachtegoed van Hayek en Friedman. Niet de macht van een Staat maar de macht van de Duitse handel moest nu de wereld gaan veroveren.
Maar ondertussen creëerde het op het Keynesiaanse model gebaseerde Marshall plan dus de voorwaarden voor die ontluikende Duitse staat. Keynes wist namelijk wel dat een gezonde economie zichzelf niet reguleert – hij had de Grote Depressie nog meegemaakt. Een zelfde soort depressie hebben de Grieken dankzij sociaal democraat Dijsselbloem aan den lijve ondervonden: compleet met banken- en schuldencrisis.
Politici als Dijsselbloem staan daarbij in een lange rij van – ook Duitse – sociaaldemocraten die vanwege hun honger naar macht deelnamen aan een neoliberaal politiek systeem dat na de oorlog onder invloed van het al even neoliberale Amerika in heel Europa voet aan de grond kreeg, maar dat in alles de vijand was van de vooruitstrevende variant (of mogen we ‘de Zweedse variant’ zeggen?) van sociaal democratie waar ze ook voor hadden kunnen gaan staan.
Afschaffen dividendbelasting
Dijsselbloem deed onder de bezielende leiding van het Duitsland van Schäuble namens Europa iets dat een zoveelste bewijs was van de mislukking die het neoliberalisme is als economische basis voor democratieën: hij zette de staat in om het neoliberale systeem overeind te houden. Terwijl de overheid zich volgens datzelfde neoliberalisme niet zou moeten bemoeien met de economische vrijheid van bedrijven, en de markt zichzelf reguleerde…
Wat Dijsselbloem deed was overigens iets wat op andere manieren sinds het ontstaan van het neoliberalisme vaker gedaan was in zowel de VS als Europa, door het bevoordelen van bedrijven ten koste van de burger. Het afschaffen van de dividendbelasting is het meest recente Nederlandse voorbeeld van het ingrijpen van de staat in de markt om het neoliberalisme overeind te houden, met alle gevolgen voor de inkomensongelijkheid van dien.
Wat bij dit alles zo funest was voor de ontwikkeling van zowel de Europese als de Noord-Amerikaanse democratieën was dat vooruitstrevende politici sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog geen vaste koers bleven houden op een alternatief voor het neoliberalisme.
Duurzame doelen
De mogelijkheid van een op het socialisme gefundeerde staatsvorm heeft nergens in het na-oorlogse Europa en Noord-Amerika meer de aandacht gekregen die het toch wel degelijk verdient.
In de beginjaren van het neoliberalisme zorgde het Marshall-plan er voor dat Europese staten die zich teveel inlieten met het socialisme gekort werden op hun hulp uit dat Marshall-plan. Maar ook in deze tijd besteden politici meer tijd aan het bashen van het Zweedse staatssysteem dan aan het zelf oppakken van de handschoen van de vooruitgang door het stellen van sociale en duurzame doelen.
Toch weet iedereen, die in dit Trump-tijdperk nog iets geeft om het ecosysteem aarde, instinctief dat een economie die niet wordt ingeperkt door de staat welhaast de grootste misvatting van het neoliberalisme moet zijn. Zo’n staat tast namelijk met het ecosysteem de basisvoorwaarde voor al het leven aan.
Een groeiende economie gebaseerd op sociale en duurzame waarden die de gezondheid en de vrijheid van individuen bevorderen, kan niet zonder een centrale overheid, geleid door bestuurders met visie die door durven te pakken – ook als dat betekent het inperken van de economische vrijheid van bedrijven; een inperking bedoeld om die bedrijven met visie en inzicht te helpen focussen op een betere; sociale en duurzame toekomst.
Fascisme van Trump
Gebeurt dit niet, dan wordt het nietsdoen ook neoliberale staten uiteindelijk fataal. Amerikaanse politici begrepen dat heel goed toen ze na de oorlog overal ter wereld eerst het socialisme (en het communisme) en daarna staten in islamitische-landen-met-grote-oliereserves, te vuur en te zwaard bestreden: de potentiële vooruitgang naar een betere toekomst voor vrije en vooruitstrevende individuen was het grootste gevaar voor de neoliberale staat en haar nuttigheidsmoraal gebleken.
Maar uiteindelijk viel de VS dan toch ten prooi aan iets waar ze Europa juist vanaf had geholpen: het fascisme van Trump. De reden was dat de Amerikaanse democratie, verblindt door hebzucht, macht en een achterhaalde neoliberale theorie als basis, niet in staat was gebleken om tijdig sociale en duurzame verbeterpunten op te pakken door sociale doelen te definiëren die de gezondheid en de vrijheid van vooruitstrevende burgers bevorderden.
Het gevaar is reëel dat iets vergelijkbaars in Europa zal gebeuren. Het is maar zeer de vraag of de sturende krachten in de Europese samenleving in staat zullen zijn de Europese democratieën op een hoger plan te brengen voordat het fascisme een voet tussen de deur krijgt in Europese regeringen. In Oostenrijk, Hongarije en Polen zien we al de eerste verontrustende voorlopige resultaten. Maar al doet de almaar uitdijende neoliberale staatscontrole over Europese burgers anders vermoeden, de kans op een teruggang naar het fascisme lijkt in Europa kleiner dan in de VS.
Gemeenschappelijke vijand
Wat niet wegneemt dat dit steeds harder woekeren van het neoliberalisme een duidelijk teken is van de decadentie en het verval van de westerse cultuur en haar neoliberale systeem. Maar ook een voorbode voor het fascisme waar neoliberale politici ook nu weer, net als na de Grote Depressie in de jaren dertig van de vorige eeuw, schaamteloos mee flirten.
De eerste reflex van voor het fascisme gevoelige politici bij het veranderen van de overheersende waarden, blijft blijkbaar naast het zoeken van een gemeenschappelijke vijand (islam, immigranten, vooruitstrevenden) en het terugvallen op bestaande maar achterhaalde waarden toch het steeds verder onder controle krijgen van vrije individuen om de eigen machtspositie te handhaven.
Direct na de oorlog werden overal in Europa sociale doelen gesteld om te zorgen dat het fascisme in Europa nooit meer voet aan de grond zou kunnen krijgen. In Nederland werd het land net als het na-oorlogse Duitsland namelijk niet opgebouwd door economisch liberalisme maar door krachtig staatsingrijpen; met sociale doelen voor de huizenbouw, de pensioenen en door sociale uitkeringen en werkgelegenheidsprojecten.
Nieuwe vorm van socialisme
Wat vooruitstrevende politici nu te doen staat, voordat het fascisme weer een voet tussen de deur krijgt, is nadenken over een op een nieuwe vorm van socialisme gestoelde bestuursethiek, met bijbehorende vooruitstrevende waarden, om het allesoverheersende neoliberale systeem en haar nuttigheidsmoraal als basis voor een staat in te ruilen voor iets beters.
Vragen die daarbij gesteld kunnen worden is of er aspecten van het anarchosyndicalisme en het libertair socialisme zijn die onderdeel uit kunnen maken van die nieuwe variant van socialisme. Maar ook en vooral welke nieuwe selectiemechanismen voor en organisatievormen van bestuurders we kunnen bedenken om te zorgen dat de besten naar boven komen in plaats van de egoïsten, de visielozen en de xenofoben.
De hiervoor benodigde sociale doelen zullen ervoor moeten zorgen dat Europese democratieën afkomen van het neoliberalisme als wegbereider van de gevaarlijke ondergangsreligie die ook het nu ontluikende nieuwe fascisme gewoon weer is.
Jasper Mekkes is ingenieur en vooruitgangsfilosoof.
Jasper Mekkes, 14.09.2018 @ 14:16
RSS