Pieter Omtzigt, meesterschaker
Ruud Hendriks
Pieter Omtzigt is een geduldige schaker, die (al lange tijd) weet wat de achilleshiel van de VVD is: uitgerekend migratie, en specifieker asielbeleid. In vier kabinetten Rutte had de VVD op dat thema de voornaamste bewindslieden, die achtereenvolgens, voorspelbaar genoeg, niet “leverden”.
Omtzigt schaakte lange tijd conform het motto ‘Never interrupt the enemy when he’s making mistakes’. Omtzigts meesterzet was niet de oprichting van een eigen partij, maar zijn keuze voor het meest prominente thema van die partij, het naar zijn boek vernoemde Nieuw Sociaal Contract: bestaanszekerheid.
Omtzigt wachtte dus eerst geduldig tot de nieuwe kandidaatleider en premierkandidaat van de VVD haar kruit had verschoten, erop anticiperend dat het losse flodders zouden zijn. Het verklaart deels waarom Omtzigt, met succes overigens, zo’n lange tijd deed alsof zijn neus bloedde, telkens wanneer hem werd gevraagd óf ie nog politiek actief zou blijven en (vooral) óf hij met een eigen partij zou komen. Omtzigt hield niet alleen de media en zijn achterban in het ongewisse, maar ook zijn politieke concurrenten.
Rechtse koers
Het einde van Mark Rutte als premier en partijleider van de VVD werd ingeluid door het laatste VVD-congres voor de val van Rutte IV. Op dat congres bleken de tot dan toe soepele foefjes van Rutte uitgewerkt en kwam hij daar voor het eerst niet meer mee weg.
De VVD-achterban eiste van haar leider dat hij leverde op migratie, en dat hij zich zou onderscheiden van de ‘linkse’ koers die hij als premier te lang zou tolereren. Het defensief van Rutte, was te merken, wekte irritatie en woede. Rutte leverde: hij forceerde de breuk met de coalitiepartijen op het thema asielbeleid.
De keuze voor de opvolger van Rutte vloeide daar uit voort: Dilan Yesilgöz presenteert zich graag met een rechtse koers, die kan wedijveren met die van de concurrent, de PVV, en met BBB. Ruben Brekelmans ging Yesilgöz voor met de keuze de PVV niet uit te sluiten. Vincent Karremans verdedigde dezelfde keuze die Dilan Yesilgöz, inmiddels (en al te vanzelfsprekend) dus ook premierkandidaat, maakte.
Omtzigt zag van dichtbij de scheuring in het CDA, stemde tegen het voornemen van de partij om in de coalitie van Rutte I de gedoogsteun van Wilders te accepteren, en werd tien jaar later zélf binnen het CDA vakkundig kalltgestellt. Demissionair minister-president Rutte was de zondebok in het theater over de gelekte notulen van Kajsa Ollongren, maar de slachter was in werkelijkheid Wopke Hoekstra, en het CDA vond de slacht prima.
Toeslagenterreur
Omtzigt weet als schaker óók dat je op het schaakbord soms een vlucht naar vóren als zet moet wagen. Hij was op een cruciaal moment in de schrijnende geschiedenis van de Toeslagenterreur, tijdens de fase van de ‘Bulgarenfraude’, fanatieke aanjager van het systeem dat de terreur zou verergeren, maar door allert en even fanatiek aan te haken bij het onthullende journalistieke werk van RTL Nieuws en Trouw, werd hij de grote held in de Kamer. Geen journalist waagt het Omtzigt met zijn eigen aandeel in de ontwikkeling van die Toeslagenterreur kritisch te bevragen.
Omtzigt dankt zijn huidige status aan die heldenrol in het debat over de Toeslagenterreur en aan zijn martelaarschap dankzij het CDA en dankzij het ‘Functie elders’-theater. De tijdelijke pauze in zijn werk als Kamerlid, vanwege een burn-out, versterkte dat martelaarschap, en de pauze benutte Omtzigt vervolgens voor het uitwerken van het met vertrouweling Welmoed Vlieger (oud-journaliste van Trouw) geschreven boek, ‘Een Nieuw Sociaal Contract’, dat geldt als blauwdruk voor zijn politieke partij, twee jaar voor de oprichting daarvan.
Koerswijziging naar links
Omtzigt is een slimme politicus, een goede politieke schaker. Hij stuwde jarenlang vooral de verwachting, de groter wordende en breed gedragen hoop dat hij met zijn eigen partij zou komen om het land te redden. Omtzigt heeft geen X-factor (al is hij wel grote factor op X, voormalig Twitter), maar hij bleek heel goed te beseffen hoe lonend het is de orgastische climax uit te stellen. Omtzigt beheerst dat kunstje, daar waar de VVD met Yesilgöz als vanouds te gretig, te ongedurig en te ongeduldig bleek, niet in staat intrinsiek te vernieuwen.
De VVD verspeelde het momentum van vernieuwing definitief toen het de analyse en aanbeveling negeerde van Klaas Dijkhoff, die onderbouwd inzette op een koerswijziging naar links. Geen wonder dat de ooit als kroonprins bewierookte en gedroomde opvolger van Rutte besloot de politiek te verlaten (voor ten minste 15 jaar). Daarmee verloor de VVD de schaker die het opponenten Omtzigt en Frans Timmermans moeilijk had kunnen maken, op zijn minst wérkelijk had kunnen uitdagen.
De VVD koos voor de vertrouwde en veilig gewaande koers, en verrekende zich op de groeiende irritatie bij de achterban. Die lijkt paradoxaal, maar het is juist Omtzigt die zelfverzekerd een politieke ‘paardensprong’ waagt, waar de VVD aanmoddert met pionnen: geen meesterstrategie.
Die ‘paardensprong’ van Omtzigt is het thema bestaanszekerheid. Met die zet staat de VVD in verloren positie en concurreert Omtzigt frontaal met PvdA/GroenLinks. Héél slim, omdat bijkomende bonus is dat ook de BBB van Van der Plas alle glans verliest, geen serieuze, waarlijke concurrent meer is van Omtzigt. Terwijl de VVD kennelijk welbewust en zelfs fier de PVV als coalitiepartner ziet, zegt Omtzigt het logische: dat het hem zeer onwaarschijnlijk lijkt dat NSC een coalitie zal vormen met de PVV en het FvD.
Wat bij de VVD primair wordt gebracht, is bij Omtzigt amper secundair, duidelijk waarneembaar in de media. De getriggerde aandacht voor Omtzigt ging verifieerbaar metéén naar zijn keuze voor het thema bestaanszekerheid als het meest prominente.
Bulgarenfraude
En vertel mij nu eens, lezer, welke grote vergezichten op het thema bestaanszekerheid u kent namens Kamerlid en CDA’er Pieter Omtzigt, dus van vóór zijn exit bij die partij. Citeer hem op dat thema, svp.
Ik ken eigenlijk hoofdzakelijk de typische ijver met 1) het amendement dat hij per motie succesvol wist toe te voegen aan de regelgeving en het te voeren beleid dat uiteindelijk leidde tot de escalatie met de Bulgarenfraude, let wel: (‘goed’) bedoeld om uitvoerende ambtenaren juist met meer speelruimte te faciliteren in de beoordelingen van ‘cliënten’, en 2) het (fanatiek) aanmoedigen van strénger beleid op het toekennen van toeslagen als gevólg van die ‘Bulgarenfraude’, dat juist leidde tot de totale vernielzucht namens de overheid en het gruwelijk duperen van die ‘cliënten’.
Migratie
Omtzigt vertelde, doordacht en daarop voorbereid, een identiek verhaal voor twee podia, niet toevallig gekozen, respectievelijk in Nieuwsuur en in Trouw: dat gold voor het thema bestaanszekerheid, waarover hij niet kritisch werd bevraagd, mede omdat hij met succes weg kon komen met de verzuchting dat a) zijn partij nog maar net is opgericht, en b) dat er nog slechts een ‘programma in hoofdlijnen’ namens zijn partij ligt, dat nog nader wordt uitgewerkt tot verkiezingsprogramma.
Ook opvallend was dat hij in beide media-optredens het thema migratie terugbracht naar studie- en arbeidsmigratie, en dat – wederom niet kritisch bevraagd – schaamteloos (maar willens en wetens) aan de wooncrisis koppelde: ook dát transformeerde Omtzigt ongehinderd tot schaakstuk.
Ongeloofwaardig
Pieter Omtzigt laat mensen graag geloven dat een door hem op te richten partij pas ‘issue’ werd na de val van Rutte IV. Het komt op mij zeer ongeloofwaardig over, gelet op alle al lange tijd waarneembare signalen waaruit bleek dat Omtzigt ijverig en lijzig kalm bezig was het noodzakelijke draagvlak voor zijn partij te creëren. Zijn heldenstatus geeft hem de luxe het moeilijke voorwerk grotendeels uit het zicht te houden en over te laten aan anderen, door dankbaar gebruik te maken van groepen die als Omtzigt-sympathisanten en -ambassadeurs gelden, veelal afkomstig uit de politiek-dominante christen-democratische stroming.
De Nieuwe Denktank (eind juni 2022 gelanceerd) en Alliantie zijn niet te onderschatten netwerken die Omtzigt-ideologie uitdragen. Effectief qua media-PR is dat daar rechts-conservatieve journalisten bij betrokken zijn, behalve voormalig Trouw-journaliste Welmoed Vlieger ook socioloog en oud-Volkskrant-columnist René Cuperus, ‘electoraal geograaf’ Josse de Voogd, die met Cuperus het door conservatief-rechts bewierookte ‘Atlas van Afgehaakt Nederland’ schreef, historicus en oud-Volkskrant-columnist Martin Sommer, en micro-bioloog Rosanne Hertzberger.
Telegraaf-verslaggever Wierd Duk en Elsevier-journaliste Carla Joosten verzorgden gratis en onkritische promotie voor De Nieuwe Denktank. Ook voor de politieke ambities van Alliantie was de nodige aandacht. Omtzigt ontkende betrokkenheid bij beide aan hem gelieeerde netwerken, maar was er wel vaak te zien.
Winnend bord
Kern van dat alles, lijkt me, is dat Omtzigt daarmee lijkt te beseffen dat je afhankelijk bent van ‘je schaakbord’. Je moet een ‘winnend bord’ scheppen, en dat begint in de praktijk bij het bedrijven van metapolitiek: daar begint je schaakspel mee. De gunfactor, de wind in de rug door toegedichte heldendom en de status van martelaar helpen op korte termijn, maar het verleden van nieuwe partijen bewijst hoe razendsnel dat kan verdampen.
Het voorwerk van Omtzigt, met zijn partij, genereerde de ‘openingszet’ op het thema bestaanszekerheid. Omtzigt verdraait de spotlights effectief. Daarmee vergeleken staan VVD én de BBB staan nogal armoedig in hun hemd, net als het populisme dat daardoor tot de PVV veroordeeld lijkt. Omtzigt hengelt juist naar progressief, en mind you: Timmermans, ofschoon door de wol geverfde debater, krijgt aan Omtzigt op dat thema meteen een zware kluif, óók omdat Timmermans het lot treft van gedemoniseerde, in het verlengde van wat Sigrid Kaag kreeg te verduren.
Als Timmermans bestaanszekerheid prominent maakt, kijkt niemand daar van op. Dat hij werd achtervolgd met zijn besluit gebruik te maken van wachtgeld is tekenend. Hij wordt in het defensief gedwongen. Would be a first for Omtzigt: dat ie in het defensief moet.
Verplaats je in Dilan Yesilgöz, Caroline van der Plas en Geert Wilders: die worden zowat gedwongen tot drammen, tot eentonigheid. Geen van hen heeft op het door Ontzigt op de agenda gezette (urgente) thema bestaanszekerheid intrinsieke autoriteit, laat staan geloofwaardigheid.
Omtzigt zet ze schaakmat.
Ruud Hendriks is regisseur en docent scenarioschrijven.
Ruud Hendriks, 05.09.2023 @ 07:38
RSS