Neoliberalisme = fascisme

Jasper Mekkes

Eén van de misverstanden van het neoliberalisme is vrij doorzichtig en komt neer op een misverstand dat zelfs de architect van het neoliberalisme omarmd lijkt te hebben. Friedrich Hayek ontwikkelde zijn neoliberale economische theorie weliswaar in reactie op het staatsfascisme van de nazi’s, maar zijn theorie vertoonde in bepaalde opzichten ook overeenkomsten met dat fascisme. Net als de ideologen van het nazisme huldigde hij namelijk het misverstand dat centrale staatssturing op ethische, sociale doelen voor vrije individuen ongewenst zou zijn voor een optimaal functionerende economie.

Om samenlevingen echt vooruit te helpen, was er volgens Hayek maar één ding dat nodig was: een economie met ongeremde concurrentie. Een beetje zoals er volgens de nazi’s alleen het superieure ‘Herrenvolk’ was, dat in de concurrentie met andere volkeren automatisch de overwinning voor zichzelf zou opeisen. Een volk dat, net als de concurrentie tussen bedrijven in de neoliberale economie van Hayek, op geen enkele manier aan banden gelegd mocht worden – en al helemaal niet met centraal gestuurde sociale doelen voor vrije individuen. Zeker niet als die doelen onafhankelijk waren van de roots of organisatievorm van die individuen.

Barbaarse types

Dat ‘Germaanse’ Volk van de nazi’s was natuurlijk een verzamelnaam voor een grote diversiteit aan individuen – waarbij de meest barbaarse types boven kwamen drijven. Net als ook nu nogal eens het geval is in westerse economieën en democratieën. 

Vooruitstrevende Duitse burgers konden onder de nazi’s het best hun mond houden, om er zeker van te zijn dat de ‘Gewone Germaan’ hen niet een kopje kleiner zou maken. Of, zoals een moderne struikrover het onlangs nog zo treffend verwoordde: ‘politici moeten hun toon matigen’.

Het is voor mij dan ook een beetje de vraag of het neoliberalisme als opvolger van het staatsfascisme in Duitsland in essentie wel iets anders is dan fascisme. Is het misschien een voortzetting van hetzelfde basisidee – in een andere gedaante? Of laat ik de vraag voorzichtiger formuleren: heeft het neoliberalisme misschien dezelfde of op punten vergelijkbare effecten als het fascisme?

Vinger in de pap

Welke rol speelt het feit dat in een neoliberale democratie de economie de politiek aanstuurt – in plaats van andersom, zoals noodzakelijk voor gezonde samenlevingen? Worden politieke besluiten nu genomen door een regering of door aandeelhouders van grote bedrijven als Unilever?
 
Unilever, een belangrijke speler in de internationale agribusiness, waar stomtoevallig ook oude bekenden uit de nazi-tijd (neem nu bijvoorbeeld Bayer, destijds onder de naam IG Farben nota bene leverancier van landbouwgif Zyklon B) een stevige vinger in de pap hebben.

En wat is eigenlijk het effect, op het niveau en de toekomstbestendigheid van onze rechtsstaat, van het feit dat in (bestuurs)rechtszaken tegen de staat uiteindelijk een politiek instituut als de Raad van State het laatste woord heeft? 

Er zijn mensen, waaronder Hayek, die beweren dat we hierdoor niet eens een rechtsstaat hebben. En dat is ook niet zo gek; Hayek was voor weinig anders zo bang als voor de democratische rechtsstaat. Hij had immers nog aan den lijve ondervonden waar die allemaal toe kon leiden.

Recht van de sterkste

Daarmee ging Hayek natuurlijk wel weer uit van een misverstand: rechters moesten volgens hem in hun werk niet geleid worden door ethische en sociale doelen; net als in de economie moest ook in de rechtsspraak het recht van de sterkste gelden. Zo, zonder enige inperking van de staat, in casu haar rechtssprekende instanties, zou de volgens Hayek zo belangrijke economische concurrentie gegarandeerd zijn.

Ook dit misverstand van Hayek stond natuurlijk niet op zichzelf. Het neoliberalisme met haar doorgeslagen rendementsdenken, de nuttigheidsgedachte en die daarvoor noodzakelijke ongeremde concurrentie, is een kind van het naturalisme, en haar doorgeslagen rationalisme. Maar ook van het sociaal Darwinisme – en de eugenetica. Een recent bewijs van dit laatste is het eugenetisch wensdenken over multiculturele samenlevingen door een inmiddels ook door zijn steun aan terroristische rebellengroepen in Syrië beruchte minister van neoliberale huize. 

Failed state

Het recht van de sterkste mag van neoliberalen als Hayek dan ook alleen gelden volgens neoliberale regels. Het feit dat de sterksten altijd wegtrekken uit oorlogssituaties en andere armoedige omstandigheden, past daar niet zo goed bij – als ze ‘de economie’ en de xenofobe waarden van de neoliberale staat ‘komen verstoren’. Net zo min als een staat als Suriname en andere samenlevingen die het wagen om niet uitsluitend westerse, neoliberale waarden als basis voor hun democratie te hanteren, beter kunnen zijn. Hoe het ook zij, het ‘Failed State’ verwijt blijkt al met al een typisch gevalletje pot verwijt de ketel.

Wat we hier vooral uit leren, is dat bepaalde ervaringen het zicht kunnen vertroebelen op wat er echt nodig is voor gezonde samenlevingen. Hayeks begrijpelijke deceptie met de nazi’s bracht hem op het verkeerde spoor: hij dacht een theorie uit rond het verkeerde basisidee dat niet de staat maar de economie leidend moet zijn in een democratie.

Terwijl hij zich voor een goed functionerende economie veel beter had kunnen verdiepen in de vele mogelijkheden voor verbetering van de democratische rechtsstaat. 

Jasper Mekkes is ingenieur en vooruitgangsfilosoof.

Tweet

Jasper Mekkes, 16.10.2018 @ 07:14

[Home]