Muhammad rasul Allah

Richard Kroes

Het werd hoog tijd dat er eens een goed overzicht kwam van alle niet-traditionele, revisionistische en dissidente ideeën over het ontstaan van de islam, en dat overzicht is er nu: Eildert Mulder en Thomas Milo’s De omstreden bronnen van de islam.

Er was trouwens al een gedeeltelijk overzicht: Hans Jansens De Historische Mohammed. Een tweedelig werk waarin Jansen zowel het traditioneel islamitische verhaal over Mohammed behandelt als kritische en ‘hyperkritische’ theorieën van westerse wetenschappers. Dat overzicht beperkt zich echter tot de biografie van de profeet en wordt bovendien ontsierd – met name in het tweede deel over de verhalen uit Medina – door Jansens persoonlijke, nogal negatieve, meningen over de islam als godsdienst. Het boek van Mulder en Milo is niet alleen vollediger en objectiever, het is vooral veel béter.

Om te beginnen is het boek bijzonder goed geschreven: vlot en met merkbaar enthousiasme en plezier. Beide auteurs zijn geen islamologen of anderszins professionals op het gebied van de islam, maar hebben wél voldoende kaas gegeten van de materie om de ideale tussenpersonen te zijn tussen islamwetenschappers en de geïnteresseerde leek. Zo weten de beide schrijvers bij allerlei lastige taalkundige kwesties verklarende vergelijkingen te geven uit het Nederlands of Engels. Dat doen ze zeer consequent en dat werkt erg verhelderend.

Het boek is een bewerking van een serie artikelen die eerder in dagblad Trouw verscheen. Daarin worden revisionistische theorieën uit vooral de Duitse wetenschappelijke wereld behandeld. Er worden gedurfde vragen aan de orde gesteld als: hoe betrouwbaar is de historische informatie uit de islamitische bronnen eigenlijk? Heeft Mohammed wel bestaan? Is de koran niet veel jonger – of juist veel ouder – dan moslims beweren? Is de islam wel op het Arabisch schiereiland ontstaan? Hadden basiswoorden als ‘islam’, ‘koran’, ‘mohammed’ en ‘moslim’ in de 7e eeuw eigenlijk wel dezelfde betekenis als moslims er nu aan toekennen?

Het boek begint met de werkzaamheden van de Duitser Gerd-Rüdiger Puin aan de oudste koranmanuscripten ter wereld uit Sanaa in Jemen. Manuscripten die her en der variaties in de tekst van de koran laten zien. Daarna komen de theorieën van Christoph Luxenberg en Günther Lüling aan bod.

Beide laatste wetenschappers zijn actief in Duitsland en poneren de theorie dat de koran is gebaseerd op Christelijke liturgische teksten in het Syrisch-Aramees. Lüling is inmiddels door de wetenschappelijke wereld kaltgestellt en wordt – mede vanwege zijn nogal theologische invalshoek – niet meer serieus genomen. Luxenberg is de man die het verhaal de wereld in hielp dat de 72 paradijsmaagden, die islamitische martelaars bij de hemelpoort zouden opwachten, eigenlijk alleen maar druiven zijn. Een latere – strikt Arabische – herinterpretatie van een oorspronkelijk Syrisch-Aramese koranpassage zou daarvan de oorzaak zijn. Dat mechanisme zou op veel meer plekken in de korantekst tot misverstanden en misinterpretaties hebben geleid. Die hypothesen kunnen rekenen op felle kritiek, die door Mulder & Milo ook wordt behandeld. Luxenberg richt zich veel meer op de taalkunde en is niet door de wetenschappelijke wereld kaltgestellt. Hij heeft er mede voor gezorgd dat allerlei onderzoeksthema’s in de islamologie weer op de agenda gezet zijn.

Eén van die onderzoeksthema’s is een tekstkritische uitgave van de koran. Waar de Tenach inmiddels aan zijn vijfde tekstkritische editie toe is en het Nieuwe Testament aan zijn 27e, is er voor de koran zelfs niet een begin mee gemaakt. Het Berlijnse onderzoeksprogramma Corpus Coranicum lijkt daar nu verandering in te gaan aanbrengen. Mulder en Milo behandelen dit onderzoek voornamelijk aan de hand van de subsidieaanvraag. Die aanvraag is aanleiding om een verschil toe te lichten tussen de ‘revisionistische’ wetenschappers en de meer mainstream islamologen. Die laatste lopen – althans volgens de revisionisten – veel teveel aan het handje van traditionele moslims en bedrijven een vorm van zelfcensuur, om die traditionele moslims maar niet voor het hoofd te stoten. De subsidieaanvraag van Corpus Coranicum ademt diezelfde ‘zelfcensuur’, aldus de auteurs.

Niet alles is Duits wat de klok slaat. Ook het onderzoek van de Israëliërs Jehuda Nevo en Judith Koren komt aan de orde. Deze archeologen hebben alle vroeg-Arabische inscripties en heiligdommen in de Negev geïnventariseerd.

Dat leidde tot verrassende resultaten. Zo bleek Mohammed pas veel later in inscripties te worden vermeld dan je zou verwachten. Ook moskeeën bleken niet altijd, zoals eigenlijk hoort, op Mekka georiënteerd te zijn en leefde in de achtste eeuw de bouw van polytheïstische tempeltjes op. Dat strookt niet helemaal met het traditionele islamitische verhaal. Ook de Deense Patricia Crone komt aan de orde. Zij toonde in 2005 behoorlijk overtuigend aan de Mekka in de zevende eeuw nooit een karavaan-handelsstad kan zijn geweest en dat strookt helemaal niet met de islamitische visie.

Ronduit fantastisch zijn de theorieën van de Duitse numismaat Volker Popp. Op basis van afbeeldingen en inscripties op munten komt hij tot een totaal andere visie op het begin van de islam. Deze zou in Iran zijn ontstaan onder heterodoxe, christelijke Arabieren die het Perzische Sassanidenrijk niet van buitenaf, maar van binnenuit overgenomen zouden hebben. ‘Mohammed’ zou – in de betekenis van ‘geprezen’ – geen eigennaam van een persoon zijn, maar een aanduiding van Jezus. Mulder en Milo’s verhaal over deze numismaat is mede zo spannend, omdat de beide schrijvers iedere kritische opmerking over Popps ideeën sparen tot de laatste anderhalve pagina’s van het betreffende hoofdstuk. En in die anderhalve pagina worden behoorlijk kritische noten gekraakt.

De revisionistische theorieën worden ook in een breder kader geplaatst. Zo komen tevens de ideeën van een Iraanse soefi aan bod, die helemaal niet spectaculair blijken te verschillen van die van de revisionisten. Ook laten Mulder en Milo zien dat veel revisionistische theorieën niet zo nieuw zijn als wel gedacht wordt: veel van de in het boek beschreven ideeën hebben een lange voorgeschiedenis.

Een aanrader dus! Al is hier en daar kritiek wel op zijn plaats.

Het boek wordt her en der ontsierd door kleine, onnodige foutjes (‘Arameese genocide’, ‘numismatoloog’) die de auteurs niet kunnen worden aangerekend, maar waar uitgever Meinema een redacteur voor in had moeten schakelen. Het lijkt een plaag voor populair-wetenschappelijke boeken de laatste jaren: er wordt bezuinigd op redactie.

Een zekere onevenwichtigheid is het boek ook niet vreemd. Zo hebben de auteurs bijzonder veel gesproken met leden van de Duitse revisionistische school, maar veel minder met bijvoorbeeld de mensen achter Corpus Coranicum. De kritiek op dat onderzoeksprogramma is voornamelijk gebaseerd op de subsidieaanvraag, maar die zijn bedoeld om commissies te plezieren. Dat betekent dat alle leden van die commissie zich in de aanvraag moeten kunnen vinden. En ook subsidieverlenende commissies zijn op hun beurt weer op een vergelijkbare manier samengesteld: de leden vormen in hun combinatie ook weer een compromis. Een subsidieaanvraag moet dus wel – wil hij succesvol zijn – een compromistekst zijn, waarin alle vertegenwoordigde visies zich kunnen vinden. Dat zorgt er niet zelden voor dat de subsidie uiteindelijk opgaat aan onderzoek dat niet is beschreven in de aanvraag.

Mulder en Milo onderkennen dit ook: de hoofdmoot van het onderzoek bij Corpus Coranicum bestaat uit de inventarisatie van een enorm vooroorlogs fotoarchief van oude koranmanuscripten. Dat archief komt niet voor in de subsidieaanvraag, terwijl de vondst ervan (het archief is een tijd verloren gewaand) als een schok door de wereld van de islamologie ging.

Het Leidse onderzoek naar vroeg-Arabische papyri valt evenzeer een onverdiend tekort aan aandacht te beurt, terwijl het voeren van een interview een stuk makkelijker was geweest: het onderzoek staat onder leiding van de Nederlandse hoogleraar Petra Sijpestijn. Zij wordt wel genoemd, maar komt nauwelijks aan het woord.

Ook de ideeën van Fred Donner uit de jaren zeventig, de eerste die opperde dat de koran misschien wel veel ouder was dan de islam, ontbreken volkomen. Mogelijk is dat een gevolg van de aandacht die de schrijvers hebben voor de Duitse revisionisten: Donner doceert in Chicago.

Het boek geeft veel aandacht aan de inhoudelijke resultaten van wetenschappelijk onderzoek maar weinig tot geen aan de achterliggende methode. Het is lastig te bepalen of dat een onbewuste omissie of een bewuste keuze van de auteurs is geweest.
Dat blijkt onder andere bij de behandeling van de ideeën van de numismaat Volker Popp. Waar in het hele boek wetenschappers aan het woord gelaten worden die zonder meer solide zijn of in ieder geval het voordeel van de twijfel verdienen, moet Volker Popp afgeschreven worden als een volslagen fantast. Mulder en Milo weten aan het einde van hun verhaal een aantal inhoudelijk rake kritiekpunten te leveren, maar behandelen het belangrijkste niet: Popp bezondigt zich aan zware methodische fouten. Kort samengevat: vanuit een standpunt herinterpreteert hij alle waargenomen feiten zodanig dat ze dat standpunt ondersteunen en dat verhaal presenteert hij vervolgens als een standpunt dat door de feiten wordt ondersteund. Maar hij verzuimt aan te geven waarom die andere interpretatie van de feiten eigenlijk noodzakelijk is. Wie dat laatste niet doet, krijgt al snel het terechte verwijt dat hij cirkelredeneert of – nog erger – dogmatisch bezig is.

Popp baseert zijn theorieën op ‘wat de munten zeggen’ en dat is – aldus de auteurs – een veel objectievere bron dan wat geschiedschrijvers, vaak eeuwen na dato, hebben opgeschreven. Eigenlijk zou ‘wat de munten zeggen’ dus vóór moeten gaan op het traditionele islamitische verhaal, dat op geschiedschrijving is gebaseerd. Dat is in principe waar, maar methodisch toch behoorlijk aan de magere kant. ‘Wat de munten zeggen’ is namelijk niet zomaar eenvoudig vast te stellen door ’te kijken wat er op staat’. Munten hanteren een zeer beknopte taal van niet al te complexe beelden en slogans, voor meer is op een munt geen plek. De interpretatie van die ‘munttaal’ is nog niet zo eenvoudig als hij lijkt. Is een afgebeeld beest een hond of een geit? Staat een hond voor het begrip ’trouw’ of voor het huisdier van deze of gene god? Slaat ‘Victor’ op een Romeinse munt op een overwinning aan de Rijngrens of op het beslechten van een interne twist? En is de naakte man met knuppel die erbij staat een Germaan, de halfgod Hercules of slaat hij op ‘barbarij’ in het algemeen? Mulder en Milo missen dit aspect van de vaak moeizame interpretatie van ‘munttaal’, en menen dat munten zo’n beetje ‘voor zichzelf spreken’. Dan heeft Popp natuurlijk vrij spel.

Ook bij de behandeling van de ideeën van Luxenberg zien de auteurs methodische bezwaren over het hoofd. Luxenberg krijgt regelmatig het verwijt dat hij een Christelijke agenda hanteert. Terecht merken Mulder en Milo op dat het niet gaat om ’s mans motivatie, maar om de kracht van zijn argumenten. Toch is dit kritiekpunt terecht. Luxenberg hanteert namelijk een methode van herlezing van koranpassages, die hij toetst door te bekijken of zijn herlezing ‘beter’ is. Wanneer een herlezing beter overeenkomt met bijbelse voorbeelden, dan is die herlezing ‘beter’ dan de traditionele. Hoewel een dergelijke methode heel goed bruikbaar is, ligt het voor de hand dat een onderzoeker dan gaat ontdekken dat er aan de koran allerlei bijbelse teksten ten grondslag liggen, niet omdat dat klopt, maar omdat de gebruikte methode die uitkomst veroorzaakt. Grappig genoeg zeggen Mulder en Milo ergens anders ook letterlijk dat de kritiek op Luxenberg onder andere is dat zijn uitkomsten besloten liggen in zijn methode, maar ze leggen het verband met het verwijt van de ‘christelijke agenda’ niet.

Voor een eerste overzicht van revisionistische theorieën kan enige onevenwichtigheid in de keuze van onderwerpen geen majeure fout genoemd worden. Ook de focus op de resultaten en het tekort aan aandacht voor de methode van wetenschappelijk onderzoek is dat niet. Voor hetzelfde geld maak je er een extreem leesbaar boekwerk alsnog onleesbaar mee, want op droge, theoretische overwegingen zit niet iedere lezer te wachten. Het boek heeft slechts één majeure fout en dat betreft paradoxaal genoeg een detail.

Mulder en Milo geven in het voorwoord van hun boek aan dat ze graag ook moslims willen aanspreken. Dat doen ze trouwens goed: nergens vind je de afkeurende of tendentieuze uitspraken die de boeken van Jansen voor moslims onverteerbaar en voor niet-moslims zo vermoeiend maken. Ze beperken zich tot een – meeslepende – beschrijving van hun bevindingen en proberen daarin zo eerlijk mogelijk te zijn, ook een verfrissend verschil met Jansen overigens.

Maar op de omslag van het boek staan in kleur een aantal zaken afgebeeld die in het boek aan de orde komen: op de achterzijde een christelijk fresco van aartsvaders in de hemel die heiligen druiven voeren, op de voorkant een detail van een oud koranmanuscript en een munt. Die munt is van een Arabisch-Sassanidische vorst uit het jaar 75 van de islamitische jaartelling. Volgens de toelichting op de achterzijde van het titelblad ‘blijkt uit niets dat hij moslim is’. Wie Arabisch kan lezen, ziet echter al snel dat het randschrift op de munt eindigt met Muhammad rasul Allah, ‘Mohammed is de boodschapper van God’, het slot van de islamitische geloofsbelijdenis, zoals eenieder inmiddels weet.

In het boek wordt wel uiteengezet dat er een theorie bestaat die ervan uitgaat dat het Arabische muhammad gelezen kan worden als ‘geprezen’ en niet als eigennaam, dat de frase vertaald kan worden als ‘geprezen is de boodschapper van God’, en dat hij slaat op Jezus. Als dat klopt, dan zou deze afgebeelde munt niets zeggen over het islamitisch gehalte van de vorst die hem liet slaan. Maar zeker is dat allerminst: het is een hypothese. Mulder en Milo geven op diezelfde theorie ook ongezouten kritiek: uitgerekend de oudste bekende tekst muhammad rasul Allah (aan de binnenkant van de rotskoepel in Jerusalem) citeert sura 33 uit de koran. Dat is één van de slechts vier passages in de koran waar het woord muhammad in voorkomt en uitgerekend de enige waarin dat woord muhammad wel een eigennaam moet zijn, en dus niet gelezen kan worden als ‘geprezen’. Dat is echter enkele honderden pagina’s het boek in.

Zover zal de gemiddelde moslim niet komen: wie de voorkant van het boek goed bestudeert en het bijschrift bij de munt leest, heeft al genoeg goede redenen om het boek als irrelevant terzijde te leggen. Dat is een blunder en doodzonde, want als het boek van Mulder & Milo iets nadrukkelijk niet is, dan is het wel irrelevant.

Richard Kroes werkt als archeoloog bij een adviesbureau in Leiden en geeft daarnaast les over het ontstaan van de islam bij Livius Onderwijs.

Tweet

Richard Kroes, 19.08.2009 @ 14:24

[Home]
 

Δ