Milton Mayer en de tijdmachine

Johan van der Knijff

hal4
Illustratie: Bill Layne

Milton Mayer was een Amerikaans-joodse journalist die na de Tweede Wereldoorlog meer wilde weten over de motieven van “gewone” Duitsers die zich voor de oorlog achter het Naziregime hadden geschaard. Hiervoor reisde hij begin jaren vijftig naar een Duits provinciestadje, waar hij een jaar lang gesprekken voerde met tien (voormalige) Nazi’s. Deze gesprekken vormden de basis van zijn boek They Thought They Were Free: The Germans, 1933-45 (de volledige tekst is hier te downloaden).

In dit stuk laat ik Mayers “Nazi-vrienden” (zoals hij ze zelf noemt) voor wat ze zijn, en beperk ik me tot een gesprek dat hij had met één van zijn collega’s aan de universiteit van Frankfurt, waar hij tijdens zijn verblijf in Duitsland als gastdocent werkte.

Kleine stapjes

Mayers collega, een taalkundige, beschrijft zijn reactie op Hitlers dictatorschap, en de periode die daaraan voorafging (integraal hier te lezen, aanrader!). Hij vertelt hoe hij bleef wachten op een dramatische gebeurtenis die zo’n schok teweeg zou brengen, dat mensen massaal in opstand zouden komen. Het probleem was alleen dat die ene, grote schok nooit kwam.

Als de Naziboycot van Joodse bedrijven in 1933 direct gevolgd zou zijn door de grootschalige vergassing van Joden, had dit waarschijnlijk tot omvangrijke protesten geleid. In werkelijkheid werden beide gebeurtenissen gescheiden door een proces dat uit honderden kleine stapjes bestond. Elke afzonderlijke stap was hierbij steeds iets erger dan de vorige, maar niet genoeg om een grote schok te veroorzaken. Het resultaat: er gebeurde niets, totdat het te laat was.

Weersta het begin

Een steeds weer terugkerend thema in het boek is hoe het accepteren van (verhoudingsgewijs!) “lichte” uitingen van de Nazi-ideologie de weg bereidde naar de latere excessen. Zo schiep de stilzwijgende acceptatie van sociaal antisemitisme vóór het Hitlertijdperk de omstandigheden waarin de Joden later gestigmatiseerd en daarna vervolgd konden worden, zonder dat dit op noemenswaardig verzet stuitte.

Mayer haalt hierbij het Latijnse gezegde “Principiis obsta” (“weersta het begin”) aan, volgens dit essay een vast thema in Mayers overige werk. Mayer was ervan overtuigd dat mensen de morele verplichting hebben om een inschatting te maken van het meest waarschijnlijke effect van hun daden, waarbij een ongewenst resultaat in de toekomst voorkomen kan worden door het kwaad in een vroeg stadium in de kiem te smoren.

Tijdmachine

Zelf las ik Mayers boek voor het eerst in 2006, en een tijdje terug heb ik het weer eens herlezen. Hierbij kwam ik op het volgende gedachte-experiment. Stel, ik heb een tijdmachine, en ik reis daarmee terug naar het Nederland van, zeg, begin 2003. Daar krijg ik een groep van duizend mensen zo gek om met mij mee te reizen naar 2013. Laten we er vanuit gaan dat deze groep grofweg een dwarsdoorsnede vormt van de Nederlandse bevolking op dat moment.

Hier aangekomen, laat ik ze zien hoe in het parlement in alle ernst een debat wordt gevoerd over “het Marokkanenprobleem“; hoe de fractievoorzitter van de populairste politieke partij openlijk pleit voor “de aanpak van de grootste ziekte die ons land de afgelopen eeuw heeft gekend, de islam“; hoe volksvertegenwoordigers van dezelfde partij getooid met NSB symbolen in de Tweede Kamer verschijnen; hoe… nou, eigenlijk alles wat hier ook al staat.

Boevenbende

Hoe zouden die duizend tijdreizigers hierop reageren? Bedenk hierbij dat mijn tijdreizigers, in tegenstelling tot U en ik, niet het bijna tien jaar lange proces hebben doorlopen waarin racisme en vreemdelingenhaat steeds salonfähiger zijn geworden. Zij zijn niet via kranten, televisie en internet, stapje voor stapje, gewend geraakt aan de steeds luidere boodschap dat al onze problemen de schuld zijn van de Islam, van de Marokkanen, van de Oost-Europeanen.

Ze zijn ook niet blootgesteld aan een generatie politici die, uit angst om nog meer kiezers aan Wilders te verliezen, volop zijn meegegaan in de door diens partij gecreëerde frames, en aan een premier die een haatzaaiende, racistische boevenbende als de PVV glunderend een stoere club noemt.

Giftige draaikolk

Mijn inschatting is dat een groot deel van mijn tijdreizigers (en misschien wel een meerderheid) zich helemaal het apelazarus zou schrikken, en hevig geschokt zou zijn over de manier waarop politici, media en bevolking zich massaal hebben laten meevoeren in een giftige draaikolk van haat, angst en kwaadaardige domheid. Een proces dat, goedbeschouwd, nogal wat overeenkomsten vertoont met het relaas van Milton Mayers Duitse collega.

Na die vorige zin zal een aantal lezers misschien de onbedwingbare aandrang hebben om mij keihard “Godwin!” toe te roepen. Zal ik dan maar meteen iets over zeggen, zijn we daar gelijk vanaf. Natuurlijk suggereer ik hier geen directe analogie tussen het huidige Nederland en Nazi-Duitsland.

Hedendaagse islamofobie

Maar het onderliggende proces is wel degelijk hetzelfde als wat Mayer beschrijft: mensen die veranderingen die ze ineens niet zouden accepteren, uitgesmeerd over langere tijd, via kleine stapjes, volkomen normaal gaan vinden. Dat bijvoorbeeld hedendaagse islamofobie nogal wat overeenkomsten vertoont met het vooroorlogs antisemitisme, staat daar op zich los van.

Voor politici, journalisten en opiniemakers zou het wel een reden kunnen zijn om eens na te denken over wat zij aan zullen treffen wanneer ze in mijn fictieve tijdmachine naar 2023 afreizen, en over hun eigen bijdrage aan het resultaat. Of anders op zijn minst dat boek van Mayer eens te lezen.

Volg Johan van der Knijff op Twitter.

Gastschrijver, 31.10.2013 @ 08:29

[Home]

32 Reacties

op 31 10 2013 at 08:55 schreef Rosa:

Allereerst mijn complimenten! Tientallen jaren geleden vroeg ik aan mijn favoriete tante, ‘hou hebben jullie het nou zo ver kunnen laten komen’? Mijn tante antwoorde: ‘Het ging allemaal zo geleidelijk’…..Toen begreep ik het niet helemaal, nu des te beter! En een volk dat zijn geschiedenis niet (er)kent is gedoemd deze te herhalen…..

op 31 10 2013 at 09:03 schreef Mas Rob:

De kikker die blijft zwemmen als het water langzaam wordt opgewarmd… Over de stappen die leiden naar genocide, zie ook de Allport’s scale: http://en.wikipedia.org/wiki/Allport%27s_Scale en Stanton’s 8 stages of genocide: http://www.genocidewatch.org/genocide/8stagesofgenocide.html.

op 31 10 2013 at 09:50 schreef william claassen:

Indrukwekkend, ik ga het boek meteen binnenhalen. Was zelfs Kristallnacht niet zo’n dramatische gebeurtenis die die schok teweeg had moeten brengen?

op 31 10 2013 at 09:55 schreef babs:

Dank voor dit stuk. Het sterkt me in mijn keuze op een ander vlak.

Als je je ergens ongemakkelijk bij voelt, bepaal een grens en verbind er een actie aan. Als dit of dat, dan doe ik zus of zo. Je actie moet realistisch zijn. Komt het zo ver dan moet je je aan je actie houden.

op 31 10 2013 at 10:45 schreef MNb:

“geen directe analogie”
Ik wel – alleen niet met Nazi-Duitsland maar met de nadagen van de Weimar-Republiek. Het fijne van analogieën is dat ook de verschillen duidelijk worden. Het grootste verschil is dat de economische crisis van 1929-1933 in Duitsland letterlijk tot honger en straatgeweld leidde. Nu niet.
Daarom heb ik nooit een genocide voorspeld. Maar als ze de kans krijgen zit een hedendaagse versie van de Neurenberger rassenwetten er dik in.

@William Klaassen: nee, maar zoveel scheelde het niet.

http://www.go2war2.nl/artikel/1338/Kristallnacht.htm

Er is een goede reden dat de Nazi’s de Kristallnacht niet herhaalden.

op 31 10 2013 at 10:47 schreef natasha:

@Willem. Nee, want toen waren ze al totaal gehersenspoeld door Goebbels propaganda. Vlak daarvoor had hij duizenden van oorsprong Poolse muiden gedeporteerd waar de bezittingen ook al van geplunderd warenHerschel Grynspan’s aanslag op de Duitse consul in Parijs was eigenlijk een actie van alle joden, snap je wel dus de Kristallnacht was geen misselijke aanval, nee, het werd tegen die tijd breed gezien als zelfverdediging door het Duitse volk. Daar gaat dit over.

op 31 10 2013 at 10:49 schreef Pyt van der Galiën:

@william

Op de Kristallnacht werd door de Duitse bevolking negatief gereageerd. Bovendien was ook binnen het regime niet iedereen evenzeer gecharmeerd van dit soort uitbarstingen. Goering bijvoorbeeld was van mening dat de Kristallnacht bijzonder schadelijk was voor de Duitse economie (waarvoor hij op dat moment verantwoordelijk was), en dat de gebeurtenis niet voor herhaling vatbaar was.

Na enig intern gesteggel kwam het regime tot de conclusie dat het beter was indien de Jodenvervolging zich voortaan grotendeels buiten het gezichtsveld van de Duitse bevolking voltrok. Dan kon de bevolking altijd net doen alsof ze van niks wist en bovendien kon de vervolging efficiënt en bureaucratisch georganiseerd worden, zonder schjadelijke gevolgen voor de economie. Iedereen gelukkig, behalve de Joden dan.

op 31 10 2013 at 11:50 schreef Vanes:

In 1992 vond vrijwel iedereen dit schandalig:

http://www.youtube.com/watch?v=Yh6y4AtWGdo&oq=Janmaat&gs_l=youtube..0.5j0l3j0i5.2886.4117.0.6524.7.7.0.0.0.0.113.489.6j1.7.0.eytns%2Cpt%3D-30%2Cn%3D2%2Cui%3Dtl.1.0.0…1ac.1.11.youtube.jngUh80rnzE

Nu lachen we er om.

op 31 10 2013 at 12:48 schreef Bertje:

Goed stuk.

Ik kan een ieder aanbevelen om eens naar Dachau te gaan in dit concentratie kamp wordt pijnlijk duidelijk gemaakt hoe het zo geleidelijk is gekomen.
Het was voor mij althans als jonge man een Eye opener.

op 31 10 2013 at 12:58 schreef Haes:

Het meest schokkende aan je verhaal vind ik nog wel, dat het maar tien jaartjes zijn. Tien jaartjes van groeiend racisme…
Ik heb toevallig net in “De haas met de amberkleurige ogen” van Edmund de Waal de passage gelezen over de Anschluss van Oostenrijk: huiveringwekkend. Dat lijkt zelfs nog iets minder sluipend te zijn gegaan…

op 31 10 2013 at 13:47 schreef Sasha berkman:

Vanes: praat voor jezelf, ik lag niet om die racistische bagger van Janmaat, toen niet en nu niet.

op 31 10 2013 at 13:47 schreef Erwin:

Geen Godwin?
De huidige discussie over immigratie als parallel gebruiken met de jodenvervolging…
Nouja ik weet er niet veel van, je vind blijkbaar dat er een reden was tot die vervolging, tenzij je vind dat er nu geen reden is voor een open discussie waar één kant niet bij voorbaat de mond gesnoerd wordt met Godwins.

Godzijdank mag er na tientallen jaren wat opener gediscusseerd worden. En ja aan beide kanten vliegen er figuren uit de bocht.

Misschien was een parallel tussen het klimaat wat tot de dood van Fortuin en Theo van Gogh leidde gepaster en zinvoller.

op 31 10 2013 at 14:06 schreef Gert-Jan:

@Erwin , je laatste zin is precies wat ik ook dacht. Zie dit korte filmpje van Pim Fortuyn.
http://www.youtube.com/watch?v=vbcuyUVb-nY

“De Nederlandse regering helpt mee een klimaat te creëren. En als mij wat gebeurt zijn ze medeverantwoordelijk. En dan kunnen ze niet hun handen er vanaf trekken als in ‘Ik heb die aanslag niet gepleegd’, want ze hebben het klimaat gecreëerd.”

Domrechts is het nieuwe politiek correcte links.

op 31 10 2013 at 14:06 schreef Olav:

Dames en heren, wilt u a.u.b. niet allemaal van die interessante leeslinks plaatsen? Dat gaat me weer veel tijd kosten dit weekend, grmblhrmpf.

op 31 10 2013 at 14:26 schreef Vanes:

@Sasha
Janmaat werd in die tijd voor zijn uitspraken vervolgd en veroordeeld, dat zou nu echt niet meer gebeuren. En in retrospect was Janmaat een heerlijk onhandige racist, ik was altijd blij dat hij niet het charisma van een Le Pen had.

Ik lag om de vorm, niet de inhoud.

op 31 10 2013 at 14:29 schreef Leo Schmit:

Ik vind tube-links nog erger, huh, de gedachte dat ik nog een keer naar de kop van Fortuyn zou moeten kijken. Ook zo’n figuur die een van die kleine stapjes maakte die het huidige racisme zo gewoon doen voorkomen. Inderdaad niks om te lachen, Sasha.

@Haes, met alle respect, een nuance, het gaat niet om 10 jaar van groeiend racisme, dat was er altijd al, dat is helemaal niet gegroeid. Dat racisme is diep ingebakken in het Nederlandse hart, al vele honderden jaren, misschien wel langer toen ‘we’ ‘Batavieren’ waren, een primitieve tribale geestesgesteldheid van nog voor ‘civilisation’ (met dank aan de Fransen, of waren het Franken?). Het gaat hier om het gedurende ’tien jaar wederom acceptabel maken van racisme’. Daar doen Janmaat, Bolk en Rut en Sam en onze TPO en DDS publicisten vrolijk aan mee. Mogen zij allemaal achter een betaal muur verwdijnen!

op 31 10 2013 at 14:50 schreef Erwin:

Beste Leo,

Waar komt die zelfhaat vandaan?
Je meent werkelijk dat de (uiteraard alleen blanke) Nederlander racistischer is dan willekeurige andere volkeren?

Na wat meer op deze site gelezen te hebben begint me wel langzaam iets duidelijker te worden.
Als je racisme wilt zien zul je dat altijd vinden.
Als je dat niet wilt zien/voelen (bijvoorbeeld de blanke Suriname bewoner die reageert in deze panelen en aldaar NOOIT op zijn blanke huidskleur gediscrimineerd wordt) zie je het niet en is het er niet.

Als je je racistisch bejegend voelt als een klein kind je enthousiast zwarte piet noemt dan is er dus sprake van racisme.
Als je er om lacht en een knipoog geeft, is het dan nog racisme?

We leven in een verschrikkelijk gelijk land, kom daar elders eens om.
Ik zie me als ik naar Marokko emigreer nog geen burgemeester van Rabat worden.
Ik ga ook geen subsidie krijgen of folders in mijn taal…

Maar als ik zeg dat je wat minder moet zeiken dan onderken ik de gevoelens van een minderheid niet en dat is een doodzonde in Nederland waarop je onmiddelijk bij Wilders ingedeeld wordt.
Eigenlijk is die hele Wilders een zege voor links nederland nu ik erover denk ;)

op 31 10 2013 at 15:09 schreef Leo Schmit:

Gezegend zijt U.

op 31 10 2013 at 15:27 schreef Jan Fré Boven:

@Erwin. Gelukkig, eindelijk een positief stuk.

op 31 10 2013 at 16:30 schreef Egbert van Reenen:

Na 9/11 was het te voorzien dat de al aanwezige vreemdelingenhaat zou groeien en weer een gezicht zou krijgen. De ridicule manier waarop verbaast mij nog het meest:

een zelfbenoemde realist die het genetisch onderscheid tussen rassen in ere wil herstellen,
een partij waarbinnen één persoon alle macht heeft die een religie een fascistische ideologie noemt,
een grote groep die hoofddoekjes wil verbieden terwijl mijn -niet religieuze- oma buitenshuis nog altijd een hoofddoek droeg,
een bepaalde cultuur achterlijk noemen en de joods christelijke achtergrond van onze cultuur willen vastleggen in de grondwet,
een discussie over een racistisch fenomeen die terstond tot een stortvloed aan racistische reacties leidt,
…

Vreemdelingenhaat is niet alleen gegroeid, maar ook salonfähig geworden en ingeburgerd door ander woordgebruik.

op 31 10 2013 at 16:47 schreef Ralph van der Geest:

Goed stuk! Ik denk ook dat de meeste mensen in geval van jouw gedachtenexperiment zich het leplazerus zouden schrikken. Het laat ook meteen zien wat voor een onverantwoordelijke gek bijvoorbeeld Diederik Samsom is die een rapport over racisme afserveert als ‘gedateerd’ en mensen die vraagtekens hebben bij ‘Zwarte Piet’ wegzet als mensen die ‘niks anders te doen hebben’…
Of media die verzuimen (moedwillig) wanneer een pvv-nazi Bontes in de clinch ligt met zijn Führer over bonnetjes te melden wat datzelfde heerschap dames met hoofddoekjes in de bus wilde aandoen en daarvoor destijds uitgebreid het woord kreeg bij de spreekbuis van de PVV: Pauw & Witteman….
Ik vind het klimaat in Nederland huiveringwekkend…

op 31 10 2013 at 17:37 schreef MNb:

“(bijvoorbeeld de blanke Suriname bewoner die reageert in deze panelen en aldaar NOOIT op zijn blanke huidskleur gediscrimineerd wordt”
Domrechts is niet alleen dom maar ook nog ongelooflijk verwaand. Erwin weet beter wat ik in Suriname meemaak dan ikzelf.
Bovendien liegt hij, want ik heb er expliciet bijgeschreven dat ik dik 20 jaar geleden inderdaad uitgescholden werd om mijn huidskleur en hoe ik daar op reageerde.

“Nouja ik weet er niet veel van”
Dat is ongeveer het enige verstandige dat Erwin schrijft. Nou moet hij nog inzien dat hij zijn rare beweringen voor zich moet houden en eerst moet zorgen dat hij wel iets weet.

op 01 11 2013 at 08:23 schreef Kleine stapjes | Wat een wereld:

[…] Lees het hier […]

op 01 11 2013 at 09:51 schreef Erwin:

Ja domlinks is erg goed in het proberen de mond te snoeren van mensen met een andere mening.

Wat ik wel weet is dat als jij denk dat niemand in Suriname jouw huidskleur ziet en je op exact dezelfde manier bekeken en benaderd wordt als een zwarte Surinamer je vooral waarschijnlijk niet buiten je omheinde compound komt en je vooral in je roze droomwereld moet blijven doorzweven.
Ignorance is Bliss!!!

op 01 11 2013 at 11:55 schreef babs:

Erwin, zou je MNb ajb precies willen quoten. Anders ga ik nog denken dat je hem woorden in de mond legt.

op 01 11 2013 at 14:09 schreef Leo Schmit:

Erwin, ik vrees dat er een misverstand is ontstaan. Je betoogt, m.i. terecht, dat racisme overal bestaat, dus ook bij de niet-Batavieren en je noemt als voorbeeld Suriname. Daar kunnen we het wel over eens zijn, ook al denkt MNb er misschien anders over.

Maar daar gaat het stuk van van der Knijf helemaal niet over. Het gaat over het langzaam afglijden naar steeds ernstiger uitingen van racisme en de toenemende acceptatie daarvan, met dank aan Nederlandse politici en media die meehuilen met de wolven in het bos. De grote meerderheid van de bevolking kijkt hierbij toe en een flinke minderheid doet eraan mee. Dat geldt niet alleen voor Nederland, maar ook voor landen als Noorwegen, Frankrijk, noem maar op. Dat gaat stapje voor stapje en het proces kan fatale gevolgen hebben, betoogt van der Knijf. De slachtoffers weten niet wanneer ze moeten vluchten en de bijstanders weten niet wannneer ze moeten ingrijpen.

Dat dilemma van de bijstander die moet toekijken bij het steeds meer acceptabel vinden van racistische uitingen kan ik geen een uiting van blanke zelfhaat vinden. Eerder een nuttige bedenking over ‘wat te doen om onheil te voorkomen’.

op 01 11 2013 at 15:33 schreef Johan van der Knijff:

Aan het eind van mijn stuk verwijs ik naar een interview met Ineke van der Valk. Ik zie nu dat zij deze week twee stukken voor Sargasso heeft geschreven die in het verlengde hiervan liggen:

1. Over racisme en antiracisme
Quote:

Een afdoend antwoord van de politiek op de ontwikkeling en groei van discriminatie op etnische gronden kan niet worden gevonden in aanpassing, ontkenning, wegkijken, depolitiseren en hopen op betere tijden zoals nu vaak gebeurt, maar dient te worden gezocht in het hooghouden van belangrijke democratische waarden als gelijkheid, tolerantie, diversiteit, antidiscriminatie, vrijheid én verantwoordelijkheid. Politici zullen hun functie als rolmodel met hernieuwd elan moeten vervullen.

2. Raad van Europa tikt Nederland op z'n opgestoken vingertje

Dit gaat over het recente ECRI rapport, en de reacties daarop van politici als Samsom en Pechtold. Quote:

Het is dan ook uiterst verbazingwekkend om te zien hoe leidende politici als Diederik Samsom en Alexander Pechtold (…) op dit rapport hebben gereageerd. (…) Het zegt iets over een diep geworteld zelfgenoegzaam superioriteitsgevoel dat men, wellicht intuïtief, zonder meer van zich afwijst als het eigen beleid kritisch aan de orde wordt gesteld door supranationale instanties. Zoals deze reacties ook iets zeggen over de angst om stemmen te verliezen aan de PVV zodra het gaat over integratie issues en Europa, vooral in combinatie; en in het bijzonder als Pownews weer eens op jacht is naar hypes en hysterie.

op 01 11 2013 at 15:36 schreef Johan van der Knijff:

2. Raad van Europa tikt Nederland op z'n opgestoken vingertje

Dit gaat over het recente ECRI rapport, en de reacties daarop van politici als Samsom en Pechtold. Quote:

Het is dan ook uiterst verbazingwekkend om te zien hoe leidende politici als Diederik Samsom en Alexander Pechtold (…) op dit rapport hebben gereageerd. (…) Het zegt iets over een diep geworteld zelfgenoegzaam superioriteitsgevoel dat men, wellicht intuïtief, zonder meer van zich afwijst als het eigen beleid kritisch aan de orde wordt gesteld door supranationale instanties. Zoals deze reacties ook iets zeggen over de angst om stemmen te verliezen aan de PVV zodra het gaat over integratie issues en Europa, vooral in combinatie; en in het bijzonder als Pownews weer eens op jacht is naar hypes en hysterie.

op 01 11 2013 at 15:46 schreef Sasha berkman:

Iemand die tegenwoordig het woord zelfhaat gebruikt heeft voor mij de discussie verloren. Ik vind het zelfs een fascistoide rotwoord.

op 01 11 2013 at 20:52 schreef Sasha Berkman:

Beste peter, zou je svp willen overwegen om het woord zelfhaat te censureren?

op 01 11 2013 at 22:56 schreef Leo Schmit:

Sasha, geen censuur. Ik vermoed dat Erwin het woord met de beste bedoeling gebruikte; Zo van Bakra doe niet alsof je alleen over racistische vooroordelen beschikt, anderen hebben die ook. Als ik het niet goed begrepen heb, kan Erwin zelf meer uitleg geven.

op 22 11 2015 at 14:23 schreef Weersta het begin! | Voedsel en vrede:

[…] Milton Mayer en de tijdmachine […]