Managers zijn de waakhonden van onze neoliberale gevangenis
Jasper Mekkes
Nederland… dat land waar goede ideeën nog wel bedacht maar minder vaak ook geïmplementeerd worden. Zou het komen door het overwegend vlakke land, dat volgens Heinrich von Kleist vooral op het verstand werkt, waardoor je hier vooral ‘denkers en veelweters’ aantreft, in plaats van ‘gevoelsfilosofen, mensenvrienden, vrienden van de kunst, in het bijzonder de muziek’ die in meer bergachtige gebieden ontstaan?
Op vakantie in de Voerstreek van Limburg heb ik eens twee dingen onderzocht; of wandelen het denken positief beïnvloed en of Von Kleist gelijk had.
Wat betreft de eerste vraag: ik dacht door het wandelen in dit heuvellandschap inderdaad na over van alles. Ik kreeg het gevoel dat de onbekende route omhoog, de gekozen doelen (als bijvoorbeeld de natuurlijke oevers van de Voer bij het gehucht Ketten), het ritme van je wandelpas en ook het feit dat je je lichaam eens een keer voor iets anders gebruikte dan typen achter een laptop, best eens een zeker effect op de mate van stroming en originaliteit van je gedachten zou kunnen hebben.
Voldoende produceren
Ik verdiepte mij deze vakantie ook weer eens in een goed boek van Foucault (‘De geboorte van de biopolitiek‘): over staats- en rechtssystemen en de invloed hierop van de in een neoliberale cultuur afgesproken regels.
Hierna borrelde het antwoord op de tweede onderzoeksvraag omhoog; een gevoelsmatige analyse van een relatief recent verschijnsel: de manager. Een analyse die mooi verder doordacht kon worden tijdens mijn volgende wandelingen door het Limburgse heuvellandschap.
’s Avonds na de wandeling begreep ik van VPRO’s Tegenlicht dat de manager ontstond na de industriële revolutie, om te controleren of de fabrieksarbeider wel voldoende nut had voor zijn fabriek; kortom of hij wel voldoende produceerde.
Het neoliberalisme waar Foucault op doelt, is sinds de tweede wereldoorlog niet meer weg te denken uit onze samenleving. Het is een vorm van liberalisme die nauw verbonden is met een uitsluitend intern gerichte staat, die via haar regels haar macht over haar onderdanen oneindig wil uitbreiden.
Duurzaam hedonisme
Wat manager, politicus en neoliberalisme verbinden, is de nuttigheidsgedachte; iets heeft waarde zolang het nuttig is voor het collectief of de staat. Wordt dat nut bedreigd, dan worden eerst individuen bijgestuurd met de voorhanden zijnde regels en vervolgens worden, indien nodig, de regels aangepast.
De gemiddelde manager bij een projectontwikkelaar bijvoorbeeld bouwt geen huizen meer van leem en stro, zoals je die in het Limburgse heuvelland nog wel veel ziet. De nuttigheidsgedachte vraagt iets heel anders van hem, ook al is er weinig natuurlijker en duurzamer dan bouwen met lokaal leem en stro.
Het was dan ook een rustgevend en inspirerend landschap met dergelijke duurzame en fraaie, tijdloze huizen, tuinen vol fruitbomen en waterpartijen - en menig Bourgondische levensgenieter die je voorleefde hoe een leven vol duurzaam hedonisme er ook uit kon zien.
Vanuit het vlakke land zou de Denker en Veelweter mij natuurlijk inmiddels al lang tegengesproken hebben, en me hebben laten weten dat in de Voerstreek ooit een, door politici geïnspireerde, taalstrijd werd uitgevochten, of dat hier in juli nog de noodtoestand gold vanwege de grote overstromingen die het water uit de Ardennen in de Voerstreek teweeg gebracht had.
Ondraaglijke stank
Maar mijn gevoel was al in hogere sferen, ik was niet meer in te halen. Ik had aan de frisse berglucht geroken. Het feit dat ik op een van mijn wandelingen, op zoek naar de bron van de Voer, in Sint-Pieters-Voeren een (gesloten) forellenkwekerij, gehuld in een ondraaglijke stank aantrof kon mij niet meer raken.
De enigszins onduidelijke vrachtwagen met Nederlands kenteken (bracht deze soms visvoer? Kwam die vreselijke geur nu uit die vrachtwagen?) die geparkeerd stond naast deze door de VVV als bezienswaardigheid aangeprezen bron van de Voer annex viskwekerij, op het terrein van een voormalige commanderij van de Duitse Orde, bevestigden slechts de ontdekkingen over het neoliberalisme die ik hier in Limburg dankzij mijn wandelingen aan het doen was.
Want hoorde ik daar nu Chopin uit de binnenplaatsen van die oude vakwerkhuizen komen, of had Von Kleist gelijk? Zag ik opeens de oorsprong van de natuur in iedere langzaam kabbelende bocht van de Voer?
In ieder geval werd hier het land nog gevormd, hier werd nog gebouwd – door en met… de natuur.
Onvrije fabrieksarbeider
Ik las nog wat verder in Foucault’s boek – en opeens kon ik de link leggen tussen de manager, zijn heer; de politicus en individuen – werknemers en burgers – en wel wat betreft hun mate van vrijheid tegenover de tot cultuur gesublimeerde, uitsluitend intern gerichte, regels van ouderwetse staten en organisaties.
De mate waarin politicus en manager die vrijheid hadden weten te beknotten met hun regels, was dat niet een graadmeter voor de levensvatbaarheid van zowel die regels, de manager als de politicus? Moest daarom soms uit alle macht het oude misverstand van de onvrije fabrieksarbeider gecultiveerd worden, om het systeem in stand te houden, met een noodzakelijkerwijs steeds harder woekerende brij aan regels?
Eén ding was mij in ieder geval inmiddels wel duidelijk: gingen burgers en werknemers zelf nadenken - en vooral zelf creëren - dan zouden de poppen pas echt aan het dansen zijn. Dan zou immers worden gezondigd tegen het nuttigheidsbeginsel: dat je niet tornt aan de macht van het systeem om veilige regels te bedenken; regels die nuttig zijn voor het systeem - en oneindig uit te breiden om iedere echte vernieuwing, iedere innovatie zo u wilt, de kop in te drukken.
Dat dit systeem kunstmatig is zie je aan het feit dat werknemers die zich anno 2018 nog gedragen als een oude fabrieksarbeider en één koud kunstje oneindig blijven herhalen, door de eentonigheid van hun werk vaak ziek worden. Ieder mens wil van nature zijn diversiteit, zijn creativiteit aanspreken. Hij wil wandelen op ongebaande paden, om onverwachte pieken te vinden. Krijgt zijn geest daar niet de kans voor – dan wordt zijn lichaam ziek.
Nomadische jager
Staten en organisaties. Waren het dan anno 2018 echt nog steeds zich eeuwig herhalende weidse vlakten waar ze zich als een kudde grazers op begaven, of klauterden ze misschien al ergens voorzichtig tegen een steile helling op, om uit te kijken over de vlakten en de kudde te lokaliseren om haar te achtervolgen, zoals de nomadische jager in ons dat ooit deed?
Was de rivier van ideeën ingekaderd, getemd, of vormde ze de samenleving en haar organisaties nog werkelijk, door de slappere grond, net als de Voer onder mij in het dal, met haar wilde stroom af te laten kalven, om de beste grond – en een natuurlijke route te vinden?
Stonden de individuen in het systeem van dienst nog in contact met de natuur (hun natuur; of zichzelf), net als de rivier beneden mij in het dal, zelfsturend in plaats van, zoals dus ongeveer sinds de industriële revolutie, op papier slechts uitvoerend, ingekaderd, en dus noodzakelijkerwijs te controleren – door de manager: om te zien of het individu het niet waagt zomaar over de gestelde kaders heen te wandelen…
Het neoliberalisme is in de kern een sublimatie van het wantrouwen dat sinds de industriële revolutie de basis was van het contract tussen burger en staat, werknemer en organisatie. Een wantrouwen dat juist na de tweede wereldoorlog niet meer nodig was, maar dankzij het neoliberalisme nog wel mogelijk. De werknemer moest dan wel nuttig blijven – voor de suboptimale regels van dienst.
Contract van wantrouwen
Het voorbeeld voor de manager is niet voor niets de politicus. De manager denkt dat ‘zijn mensen’ ook zoveel mogelijk mensen te vriend moeten houden om een zo breed mogelijk draagvlak te krijgen voor visie en inzicht – die de gemiddelde manager nooit heeft, maar die ‘zijn’ mensen volgens die manager ook nooit kunnen hebben. Daarvoor was hij toch immers zelf in het leven geroepen?
Nou nee dus, denkfoutje; de manager was in het leven geroepen als een manier om het contract van wantrouwen te kunnen handhaven voor organisaties en staten met afhankelijke individuen, die hun talenten niet mochten ontplooien. Zie daar het nut van VPRO’s Tegenlicht!
De neoliberale staatsraison, waar de manager onderdeel van uit is blijven maken, spreekt individuen alleen nog maar aan voor zover zij nut hebben voor collectief en staat en dus alleen wanneer zij zich houden aan de geschreven en ongeschreven regels van het neoliberalisme.
Creativiteit en dus talent van individuen die niet het nut van het bestaande bestendigen en bevorderen of het zelfs wagen toekomstige regels te scheppen die waarde toevoegen aan het bestaande, die creativiteit en dat bijbehorend talent bedreigen de status quo van een neoliberale staatsraison als weinig anders. Het is de reden dat op vooruitgang en inzicht gebaseerde visie niet kunnen bestaan in het neoliberalisme en waardoor echte neoliberalen niet anders kunnen dan het woord visie vooral als ‘vies’ te beschouwen.
Radicale verbeteringen
De neoliberale staatsraison; haar democratie en haar regels zorgen er zo voor dat het suboptimale wordt gecultiveerd als het optimale en het onware als het ware.
Het is de reden dat organisaties zowel als democratieën zonder radicale verbeteringen in de richting van zaken als gelijke kansen, transparantie, zelfsturende individuen en een terugdringen van de neoliberale nuttigheidsregels; de regels van de denkers en de veelweters, die slecht verzorgde ratio en dat zogenaamde realisme, op den duur altijd de in haar systeem verstrikt geraakte individuen die hun talenten niet ontplooien en dus hun levensdoelen niet realiseren; de kuddedieren, beginnen op te eten. Het neoliberalisme is weinig meer dan… kannibalisme.
De gemiddelde manager-politicus is als een wandelaar op vlak en bekend terrein, zonder onverwachte toppen. Hij is de herder van de kudde, die zo groot is dat er geen gras meer kan groeien.
Wees dus niet als die manager-politicus, maar groei eens lekker uit boven het systeem – kies eens een onbekend pad, omhoog; om te kijken of op de hellingen misschien nog wel iets wil groeien; jijzelf.
Waarmee je jezelf verheft boven de oude tijd, en gevoel krijgt voor het nieuwe, het onbekende. Voor een tijd met grillige toppen, die al veel langer bestaan en nog weer veel langer zullen blijven bestaan.
Veel langer dan het vlakke land, waarin, zoals Jacques Brel eens zo mooi zong: ‘dak en torenspits, van hemelshoge kerken, de enige bergen zijn’.
Jasper Mekkes is ingenieur en vooruitgangsfilosoof.
Jasper Mekkes, 28.08.2018 @ 06:53
RSS