Lessen van Spinoza
Ed Caffin
Illustratie: Werner Klemke
Niet veel Nederlanders kennen het werk van de in Amsterdam geboren filosoof Baruch Spinoza (1632-1677). Als kind had ik geen idee wie die man op het briefje van duizend was, of waarom hij zo belangrijk was dat hij daarop stond. Pas veel later hoorde ik voor het eerst over de ideeën van Spinoza. Zijn gedachten over religie, politiek, vrijheid en menselijk gedrag zijn in het buitenland bekender én krijgen daar vaak meer waardering. Maar ook voor Nederland zijn ze actueler dan ooit.
Om te beginnen was Spinoza van mening dat de mens God naar zijn evenbeeld had geschapen, in plaats van andersom. Hij vond dat elke religie is gebaseerd op fantasieën en bestond uit dogma’s die ons het zicht op de religieuze kernwaarheden ontnemen. Hij wilde daarom dat er een eind kwam aan alle religies die ons recht om voor onszelf na te denken in de weg staan.
Dat is heldere taal. Er waren geen kerken, minaretten en tempels nodig, vond Spinoza verder, alleen een democratische staat die een absolute vrijheid van denken en spreken garandeerde. Godsdienst is, volgens Spinoza, uiteindelijk slechts een mening. Als de staat een absolute vrije van meningsuiting kan garanderen, heb je vanzelf al godsdienstvrijheid.
Vrijheid van godsdienst kan dan eigenlijk ook uit de grondwet, zoals Rob Wijnberg een paar jaar geleden betoogde. Een Spizonistische gedachtegang waar Geert Wilders in ieder geval helemaal niets van begrijpt: wat hem betreft mag er immers alleen voor bepaalde mensen sprake zijn van godsdienstvrijheid en vrijheid van meningsuiting.
Spinoza meende dat iedereen zoveel mogelijk de vrijheid moest krijgen om zijn individuele ontwikkeling door te maken en eigen levensgeluk te vinden. Met of zonder religie. Hij bood bovendien een aantrekkelijk alternatief Godsbeeld: God en het universum zijn hetzelfde. God is de natuur.
Zelf joeg Spinoza zijn leven lang de ultieme vrijheid om te denken en te analyseren na. Het dreef hem weg uit Amsterdam, waar hij vanwege zijn indertijd radicale ideeën al op jonge leeftijd uit de Joods-Portugese gemeenschap was verbannen.
Sinds een paar jaar worden er allerlei pogingen gedaan om Amsterdam en Spinoza weer met elkaar te verzoenen. Maar ondanks de inspanningen van de Amsterdamse Spinoza-kring, wil het maar niet lukken om van de uit Portugese vluchtelingen geboren filosoof het boegbeeld van de hoofdstad te maken en haar imago van vrijdenkers en migranten te benadrukken. Amsterdammer, tweede generatie allochtoon en vrijdenker pur sang, Spinoza zou zeker het juiste boegbeeld zijn.
Zijn visies op religie en politiek waren zonder twijfel zijn invloedrijkste en vormden het fundament voor de verlichting. Minder bekend is dat Spinoza’s inzichten in het menselijk gedrag ook van grote waarde waren. Hij was een determinist, die geloofde dat de wereld en alles wat die bevat volgens natuurwetten functioneert. Hij was ervan overtuigd dat dit ook opging voor alles wat menselijk is. Het idee dat menselijk gedrag begrijpbaar is, vormt nu de basis van de psychologie en psychotherapie.
Ook wist Spinoza dat de mens zich vaak irrationeel gedraagt bij het maken van beslissingen. Hij had al afgerekend met de mythe van de homo economicus, de altijd rationeel handelende mens, ver voordat die werd bedacht en de daarop gebaseerde vrijemarkt-ideologie de wereld veroverde. De mens die consequente en weloverwogen keuzes maakte, bestond volgens Spinoza niet. Een mens dient weliswaar de rede te volgen, emoties hebben vaak de overhand.
Recente inzichten uit de gedragseconomie (een combinatie van economie en psychologie) laten zien dat dit in ons brein zit ingebouwd. Als gevolg hiervan is veel van ons (keuze)gedrag irrationeel. We maken vaak keuzes op basis van incomplete informatie en hebben de neiging kleine risico’s te overschatten, terwijl we grote risico’s juist onderschatten. Het is niet moeilijk te bedenken hoe dit soort irrationeel gedrag bij bankiers, speculanten en politici mede heeft geleid tot de financiële crisis. Spinoza was in ieder geval niet verbaasd geweest.
Het Nederlandse debat wordt de laatste jaren echter vooral door het onderwerp vrijheid van meningsuiting gedomineerd. Het is dan ook jammer dat niet meer mensen Spinoza’s ideeën daarover kennen. De lessen van deze migrantenzoon uit Amsterdam zouden waardevol kunnen zijn. Daarom alvast een suggestie voor het nieuwe regeerakkoord: een verplichte gratis Spinoza-cursus voor ieder in Nederland.
Tip: Voor wie in de tussentijd benieuwd is naar de ideeën van Spinoza, maar geen zin heeft om zijn boeken te lezen, is de recent verschenen roman Het Raadsel Spinoza van psychotherapeut-schrijver Irvin D. Yalom een aanrader. Deze spannende roman vat de belangrijkste ideeën mooi samen en is bovendien een stuk leesbaarder dan Spinoza’s belangrijkste werk De Ethica, waarvan op internet trouwens wel een Nederlandse vertaling is te vinden.
Ed Caffin is psycholoog-trainer en verwoed reiziger. Daarnaast schrijft hij verhalen en artikelen in onder andere Indonesia Magazine, Moesson, Archipel, East! en Jakarta Expat.
Ed Caffin, 25.06.2012 @ 20:51
18 Reacties
op 25 06 2012 at 21:12 schreef Sasha Berkman:
Spinoza is een onderdeel van de nederlandse geschiedenis waar ik trots uit peur. Ik weet niet waarom ik die trotsheid zoek tegelijk.
op 26 06 2012 at 01:03 schreef Jon:
Spinoza raakt mij ook. Zowel zijn ideeën als zijn persoonlijke verhaal. Zo leefde hij min of meer als monnik. Alsof hij wilde bewijzen dat hij deugdzaam was, zeker na de verbanning uit zijn gemeenschap. Later wilde hij niemand bij zijn sterfbed, om de gelovigen geen kans te geven te zeggen: Spinoza toonde berouw en wendde zich toch nog tot..
–
Hij was migrantenzoon, maar brak zeer scherp met een deel van zijn tradities, terwijl zijn directe gemeenschap na de migratie juist sterk teruggreep naar strengere vormen van het joodse geloof.
Hij werd daarentegen gegrepen door de vrijheid en diversiteit van Amsterdam en weigerde persoonlijke (denk)vrijheid in te leveren. Maar hij hield zoals gezegd wel vast aan een deugdzaam leven, wat je kunt interpreteren als een joodse waarde.
–
Religie had voor hem geen waarheid, maar kan wel een positieve sociale functie hebben. Een religie die suprematie claimt en verdeelt keurde hij af.
Dat zijn ook parallellen die nog steeds relevant zijn.
op 26 06 2012 at 03:54 schreef leo schmit:
Dedankt Ed, mooi stuk, maar vergeet de rol van Den Haag niet in het leven Spinoza.
Als trost Hagenaar heb ik het Bronzen standbeeld van Spinoza op de Paviljoensgracht nog steeds op het netvlies.
http://spinoza.blogse.nl/log/spinoza-in-beeld.html
Spinoza werd in 1677 begraven bij de Nieuwe Kerk op het Spui in Den Haag. Ter aardebestelling op de Joodse begraafplaats werd hem niet gegund.
Ik meen dat naast schrijven en denken, Spinoza in Den Haag voornamelijk met het slijpen van lenzen in zijn levensonderhoud voorzag.
op 26 06 2012 at 04:52 schreef TFWC:
In de zomer van 2010 was mijn oudste zus bij mij op bezoek vanuit Portugal. Tussen een drukke schema aan uitstapjes zijn we een middag het Spinozahuis in Den Haag gaan opzoeken, iets wat ze absoluut wou zien.
Beiden gepassioneerd door filosofie, geschiedenis, recht en onafhankelijkheid, hebben we vaak de sociaal-politieke situatie van Nederland besproken, meestal met weemoed. Ze heeft haar beeld van Nederland vaak moeten bijstellen, vaak niet ten goede. Eenmaal in Den Haag was de plek moeilijk te vinden, niemand had erover gehoord. Uiteindelijk al vlakbij wist een groep politiemannen ons de weg te wijzen.
Het huis aan de Paviljoensgracht was goed onderhouden van buiten maar helaas gesloten voor bezoekers, er werd al jaren aan gewerkt (ik weet niet of ondertussen al open is), de straat was een puinhoop vol bouwmaterialen, en als puntje op de ‘i’ (en nu begrepen we waarom de politiemannen ons zo raar aankeken), is het straat pal tegenover het huis een drukbezochte tippelzone die aan Chinatown doet denken. Teleurgesteld en verbaasd liepen we wat rond en maakten we foto’s terwijl de hoerenbezoekers heen en weer liepen.
Het zegt toch wel veel over de staat van Nederland waar iedereen tegenwoordig gilt over identiteit en eigen cultuur, dat het sterfhuis van één van de grootste wereldfilosofen in een achterbuurt ligt. Patat, Jan Smit en Oranje vlaggetjes, daar draait het tegenwoordig om. Terwijl verderop in de Tweede Kamer met veel poeha wordt gesproken over democratische waarden en het behouden van ‘onze’ Nederlandse bevoegdheden in Europa. SCHAAM JE.
Ik kan er toch van uit gaan dat de meeste politici (PVV’ers uitgezonderd) onderwijs hebben genoten en Spinoza kennen?? Maar het komt misschien niet goed uit. Daar zouden mensen best van kunnen gaan denken, gevaarlijk. Uiteindelijk moesten we zelf lachen om de absurditeit en zeiden tegen onszelf: “nou ja, viva a liberdade”. Spinoza zou vast wel de humor van hebben ingezien.
Kijk ook deze interessante documentaire over Spinoza met Jonathan Israel, Fortuyn, Hirsi Ali, Máxima, komen aan bod, met een toepasselijke naam: ‘Bijna zo erg als de Denen’.
http://player.omroep.nl/?aflID=7901340
Dank Ed Caffin voor dit artikel.
op 26 06 2012 at 06:55 schreef yurp:
@Sasha
Omdat je geen homo economicus bent?
op 26 06 2012 at 09:59 schreef Daan:
Keuzes maken op basis van incomplete informatie maken is niet per se niet rationeel. Daarnaast lijkt het er niet op dat er geen rationele handelaren zijn maar dat ze of wel outnumbered zijn door de niet rationelen (noise traders) waardoor ze prijzen niet op fundamenteel niveau kunnen krijgen, of dat het juist rationeel is om mee te liften met irrationeel gedrag als verwacht wordt dat de afwijking zich nog verder versterkt voordat de prijs weer terugkeert, waardoor bubbles kunnen ontstaan.
op 26 06 2012 at 10:02 schreef Lessen van Spinoza | Wat een wereld:
[…] het gehele artikel hier. This entry was posted in Uncategorized and tagged cultuur, interessant, politiek, religie, […]
op 27 06 2012 at 02:38 schreef MNb:
Niet iedereen die meent dat de wereld en alles wat die bevat volgens natuurwetten functioneert is per definitie een determinist. Spinoza was dat wel en daar had hij beslist geen goed punt mee. Maar dat valt hem niet te verwijten, omdat hij onmogelijk weet kon hebben van Heisenberg’s Onzekerheidsrelatie. Tegenwoordig geldt echter: wie zich determinist noemt ontkent de werking van de atoombom (en nog wel een paar dingen).
Het is wel typerend dat er in Nederland een universiteit naar Erasmus is genoemd en niet naar de belangwekkender Spinoza.
op 28 06 2012 at 21:09 schreef Sasha Berkman:
Determinisme of religie, wat moet je er mee? Filosofisch gesproken ;-)
op 29 06 2012 at 03:37 schreef MNb:
“Ik vind ‘t nogal arrogant …. aan de kant moeten schuiven.”
Het is niet de kwestie of wij iets wel of niet kunnen. De kwestie is dat de QM stelt dat dat principieel onmogelijk is. Taalspelletjes mbt onvoorspelbaarheid, onzekerheid, waarschijnlijkheid ed veranderen niets aan de betekenis van Heisenberg’s Onzekerheidsrelatie.
Het is nogal arrogant om aan een vooroordeel vast te houden als dat onjuist blijkt.
“lijkt het me logischer”
Als ik naar buiten kijk lijkt het mij op het eerste gezicht logischer dat de Aarde plat is. De eerste les die uit de wetenschap getrokken moet worden is wel dat wat op het eerste gezicht logisch is verbazingwekkend vaak fout is. Zie ook Richard Feynman.
“geen afdoende bewijs”
Daarmee verwerp je de wetenschappelijke methode, precies zoals creationisten dat doen. De uitdrukking “niet volledig voorspellen” wijst daar ook op – dat is namelijk een eufemisme. De vraag is niet naar absoluut bewijs, maar welke theorie de bekende feiten het beste dekt. En dat, Sasha, is wat je filosofisch gesproken met determinisme aanmoet. Dat doet dat namelijk niet. Waarschijnlijkheid wel.
op 29 06 2012 at 08:30 schreef Bosgeus:
Nou, het artikel gelezende hebbende, ben ik erg weinig onder de indruk. God is natuur? Wat een naïeve nonsens. Vrijheid van religie is wat? Meningsuiting? Tot slot van de serie dwaasheden nog zie ik in een commentaar, dat Spinoza ook maar in de schaduw zou kunnen treden van Desiderius Erasmus?
U bent werkelijk ver weg van enige grijze cel mensen. Ik heb het niet over uw tenen hier. Desiderius Erasmus was een van de grootste intellectuelen van de geschiedenis. Erasmus maakte een woordenboek voor Oud Grieks, ontwikkelde het Humanisme, voorzag Maarten Luther van de textus Receptus.
Als het waar is dat Spinoza dat schreef over vrijheid van religie, het is in ieder geval onjuist. Vrijheid van religie verkrijgt men door een verbod op inquisitie propaganda systemen, zoals Katholicisme en Islam. Als dat niet vernoemd wordt in verband vrijheid religie, dan kan men er van uit gaan, dat zo’n filosoof een dwaas is. En zijn volgelingen… bekeerd u!
op 29 06 2012 at 12:54 schreef Ed Caffin:
@Bosgeus: Gezien uw nogal sterke mening op basis van een blog van nog geen 700 woorden, denk ik dat het een goed idee is om meer van het werk van Spinoza te lezen. Ik ben ervan overtuigd dat uw mening zal veranderen. Al moet je daar wel voor openstaan.
op 29 06 2012 at 21:47 schreef MNb:
Daar ben ik het volstrekt mee eens. Erasmus heeft wat interessante kritiek op het katholieke geloof geleverd en was daarnaast antisemiet – itt Reuchlin. Overigens was hij vooral een praktisch denkend mens en niet zozeer een intellectueel.
Ook uit secondaire literatuur blijkt dat Spinoza een hoop origineels bij elkaar heeft gedacht, zoals het een intellectueel betaamt. Dat is ongeacht de vraag of we het ermee eens zijn.
Gek genoeg maakt één van de origineelste ideeën – een ethiek formuleren analoog aan het werk van Euclides – De Ethiek volgens Ed Caffin minder leesbaar.
op 30 06 2012 at 14:42 schreef MNb:
Natuurlijk wel. We hebben een theorie die causaliteit veronderstelt. We hebben een andere theorie die causaliteit verwerpt. De Poppermethode stelt dan dat we een experiment moeten uitvoeren die de ene falsifieert en de andere niet. De keuze valt dan op die andere.
Je verwerpt de wetenschappelijke methode als je om bewijs vraagt in de zin van absolute zekerheid, zoals om 13:34. Die kan en wil wetenschap niet leveren. Elke theorie, elke hypothese heeft een voorlopig karakter. Voldoe aan mijn verzoek op 28-6 en de QM kan de prullenbak in. Zulks is me al een paar keer overkomen – het pulserend heelal met name.
Daar hoef je geen natuurkundige voor te zijn, want elke tak van wetenschap dient zo te werken.
Dat doet allemaal niets af aan het belang van Spinoza en de bewondering die hij verdient. Voor de moderne wetenschap zijn Descartes en Hume echter van groter belang.
op 01 07 2012 at 16:15 schreef Edo:
maar laat ik zeggen dat ik zelf geen fan ben van de gedachte dat alles ‘vastligt’, ik geloof dat we pas weten wat gebeurt wanneer het eenmaal gebeurt is, en dan kunnen we pas zeggen dat wat gebeurt ‘altijd’ zou gebeuren.
op 02 07 2012 at 12:51 schreef Edo:
Spinoza geloofde in ieder geval wel in vrijheid, door te weten wat de oorzaak was van ons gedrag, kunnen wij ons gedrag en samenleving redelijk afstemmen.
Wij zijn zo gezegd, wanneer wij beschikken over redelijkheid, en menselijke omstandigheden, vrij om de ketenen van ons af te werpen.
op 02 07 2012 at 12:53 schreef Edo:
daarbij is het natuurlijk belangrijk naast de oorzaak te weten, wat de gevolgen van ons gedrag inhouden.
op 03 07 2012 at 20:43 schreef Edo:
Zo nog wat over dit, wat ik er over denk is, er is maar 1 toekomst mogelijk, namelijk die gene die uiteindelijk gebeurt, maar wij kunnen deze niet voorspellen, en hoe meer wij over de wetmatigheden leren, hoe beter wij deze toekomst naar de hand zetten, for better or for worse. Dat hij vast ligt, hebben denkers als Hume en Spinoza dan ook nooit gezegd volgens mij. Dat is dan ook een lege kreet, in feite.
RSS