Langzaam op weg naar de volgende grote oorlog?
Werner de Gruijter
Scène uit Kwaidan (Kobayashi Masaki, 1964)
In onze wereld is geld verworden tot religieus doel dat alle middelen heiligt. De mens zelf is in de kern echter een moreel wezen. De steeds dwingender wordende economische geest botst daarom als water op vuur op deze innerlijke bezieling. Wat zijn daarvan de gevolgen?
In rap tempo wordt de welvaartstaat afgebouwd (eens opgebouwd om nooit meer oorlog te willen), neemt de sociale mobiliteit af (de meritocratie bleek grotendeels een mythe), wordt geknabbeld aan de rechtsstaat (denk aan CETA of de spionerende overheid) en valt de een na andere zekerheid weg. Met keer op keer als belangrijkste legitimering het argument dat de sociale staat teveel geld kost. Vroeger dachten ze daar heel anders over. Maar voorlopig zal niet uit een ander vaatje worden getapt dan uit het economische. Onze leiders lijken zich daarmee niet of onvoldoende te realiseren wat de giftige gevolgen hiervan kunnen zijn. Goedkoop is namelijk duurkoop.
Door langdurig niet in de kwaliteit van de gemeenschap te investeren zijn we als cultuur namelijk bezig een hoop onrustige zielen te kweken. Het gaat om mensen die zich in het nauw weten; en waarvan de meesten zich niet of onvoldoende bewust zijn van de eigen wilskracht (volgens de Sloveense filosoof Slavoj Zizek kunnen velen zich tegenwoordig gemakkelijker een oorlog tegen buitenaardse wezens voorstellen dan een menswaardige economie!) – dit is een ideale omstandigheid voor de opkomst van een mentaliteit die in psychologenkringen weleens wordt aangeduid met “zelf aangeleerde hulpeloosheid”; een destructieve houding waarin men verlangt naar de grote, sterke leider die met simplistische voorstellen wel even orde op zaken komt stellen – in ruil voor de absolute gehoorzaamheid. Het zijn de oude demonen die over heel het Westen langzaam lijken te zijn wakker gekust: de sluipende opkomst van het nationalisme met zijn leiderschapscultus.
Ideologische valkuil
Je kunt het deze dolende zielen echter moeilijk kwalijk nemen. Het draait namelijk in de verste verte niet meer om het lot van gewone mensen. Men voelt zich dus hulpeloos. Het draait namelijk om geld en management in plaats van om humanisme en echt leiderschap. Na het Imperialisme, Marxisme en Fascisme is dat de nieuwe ideologische valkuil waarin we zijn aanbeland.
Geld is macht. In onze geglobaliseerde wereld meer dan ooit zelfs – dus als zich dat concentreert in minder en minder handen; dan is er weinig voorstellingsvermogen voor nodig om in te zien wat dat betekent voor de democratie. Je hoeft bovendien Machiavelli niet te hebben gelezen om te weten dat macht zich alleen laat temmen door tegenmacht. En daar zit nu juist het probleem. Bij die tegenmacht; de man op straat (in zijn zelf aangeleerde, maar zeker ook gecultiveerde hulpeloosheid) ziet zichzelf eerder als een onafhankelijk en afgescheiden individu, dan dat hij zichzelf ervaart als onderdeel van een groter geheel. Hij weet zich in zijn infantiliteit niet verbonden met het lot van anderen die niet direct behoren tot zijn clan – en ook al gaat deze instelling ten koste van zijn eigen belang: het deert hem niet.
Anno nu is het dus allemaal los zand.
We strijden niet gezamenlijk voor de Grieken, de Belgen en weet ik veel wie; we strijden niet gezamenlijk voor onze pensioenen; we strijden niet gezamenlijk voor het lot van onze studenten, schoonmakers, advocaten, werklozen, leraren, politieagenten… enzovoort. En dat maakt het organiseren van een constructieve democratische tegenmacht, tegen de internationaal georganiseerde elites, vrijwel onmogelijk. De roep om compassie (bij uitstek het middel om de balans te bewaren) wordt daardoor in machtscentra niet gehoord.
Vloeken in de kerk
Sterker nog, geven om kwetsbaren als teken van beschaving is vandaag de dag bijna vloeken in de kerk – kijk naar hoe er bijvoorbeeld met de Grieken wordt omgegaan. Velen denken nu dat de Grieken met onze belastingcenten uit de brand zijn geholpen. Maar inmiddels is zo’n 55 procent van de jong volwassenen in Griekenland werkloos en een derde van de bevolking kan zich geen medische zorg veroorloven – het belastinggeld uit het Noorden is (heel pervers) namelijk in de zakken beland van vooral Duitse en Franse, maar ook Nederlandse investeerders. Wat een minachting spreekt daaruit voor de gewone man.
Het lijkt alsof onze leiders de ‘economische’ logica zijn vergeten achter het helpen van mensen. Immers, sommigen van ons (en dat kan iedereen overkomen) ervaren pech in hun leven. Maar met een beetje hulp, rust en vertrouwen zijn ze prima in staat om later weer veel terug te geven aan de samenleving. Maar dan moeten ze die hulp wel krijgen – anders (menselijk, maar al te menselijk) verpieteren ze en worden ze giftig. En realiseer je daarbij dat niet iedereen even assertief is en voor zijn eigen belangen opkomt of de juiste connecties heeft. Mensen verschillen. En daar zal dus rekening mee moeten worden gehouden – wil de balans tenminste bewaard blijven. En dat gebeurt dus niet of onvoldoende in zogenaamde ‘participatiesamenlevingen’ of in Griekenland of waar dan ook waar de economische geest huishoudt. Dat levert namelijk geen korte termijn winst op. En daar draait het om. Zo simpel is het.
Maar als je met mensen omgaat als straathonden, als wegwerpartikelen: dan gaan ze zich daar ook naar gedragen. Vrijwel iedereen zou zo langzamerhand kunnen weten dat Griekenland niet het enige land is waar de fascisten in opkomst zijn. Maar ja, dan onze politici… De Engelsen hebben een mooie uitdrukking voor hun kortzichtige blik, namelijk: penny wise and pound foolish!
Strijdvaardige verbondenheid
Weet dat de confrontatie met de realiteit niet eeuwig op zich laat wachten. Het blijft giswerk natuurlijk, maar denk dan bijvoorbeeld eens aan een escalatie van de economische crisis binnen nu en tien jaar; aan verdere afkalving van de democratie; aan opkomend nationalisme; toenemende xenofobie; financiële repressie; protest; op termijn wellicht een oorlog om de aandacht af te leiden.
Of is dit soms allemaal te hysterisch? Het gaat ons immers toch goed!? Onze democratie is sterk genoeg. En als het echt nodig is, als het moment daar is, dan voelen we die strijdvaardige verbondenheid echt wel!
Inderdaad, deze waarschuwing is dus ontzettend vergezocht…
Werner de Gruijter (1976, Winterswijk) psycholoog en docent sociale wetenschappen op de Hogeschool van Amsterdam. Hij verdiepte zich zowel in Jungiaanse psychoanalyse als in de geschiedenis van het Westerse intellectuele denken.
Werner de Gruijter, 29.11.2019 @ 09:19
RSS