Kleine Nemo in Hallucinatieland
Peter Breedveld
Illustratie: Eguchi Hisashi.
Goed beschouwd zijn we allemaal voortdurend aan het hallucineren, schrijft de Duitse filosoof Thomas Metzinger ergens in zijn boek Being No One. Alles wat we zien, horen en voelen is niet wat er echt is, het is slechts een weergave van wat er echt is. Onze waarnemingen van de wereld waarin we ons bevinden, zijn producten van onze hersenen, die zich baseren op informatie die we via onze zintuigen binnenkrijgen.
Zelfs ons zelf bestaat niet. We zijn niet iemand, we zijn niemand. Dat we iemand zijn, verbeelden we ons alleen maar. Ons zelf is een product van processen die onzichtbaar voor ons zijn. We nemen van alles waar, maar met onze hersenen. Die hersenen zelf zijn onze blinde hoek. Wat daar allemaal gebeurt voordat we een indruk hebben opgedaan of een gedachte hebben gevormd, gaat volstrekt aan ons voorbij.
Dat strekt evolutionair gezien tot voordeel, want dankzij dat zelfbedrog, het geloof dat we iemand zijn, hebben we ons als soort zover kunnen ontwikkelen. Maar we zijn systemen, net als alle andere levende organismen, en niet meer dan dat. Systemen met een zeer hoog ontwikkeld bewustzijn, maar toch systemen.
Ondeelbare ziel
Net als in de vorige boeken over bewustzijn die ik heb gelezen, wordt in Being No One afgerekend met het Cartesiaanse idee dat we een ondeelbare ziel in een lichaam zijn, dat het lichaam ons voertuig is. Wij zijn ons lichaam. Dat betekent voor Metzinger dat we geen zelf hebben, dat we dus niemand zijn, dat er niemand geboren wordt en niemand doodgaat, en dat kan ik moeilijk accepteren. Waarom zijn we niemand omdat ons bewustzijn een product is van lichamelijke processen? Bestaat muziek ook niet omdat het slechts luchttrillingen zijn? Is sneeuw niet echt omdat die uit niets dan water bestaat?
Ik ben dezelfde persoon die meer dan 50 jaar geleden werd geëlektrocuteerd omdat ik een ongeïsoleerde stroomkabel vastgreep. De littekens staan nog op mijn linkerhand. Ik heb mijn kinderen geboren zien worden, ik was vorige week nog in Japan. Ik ben een beetje beschadigd, gebroken hier en daar, ik ben een vat van tegenstrijdigheden, maar ik ben het, al 55 jaar lang. Als ik dood ben, besta ik niet meer, zoals de sneeuw er niet meer is als die gesmolten is. Maar de sneeuw was er wel. De sneeuw bestond zolang die bestond.
Boeddhistische leer
Maar dat is hoe ik ontworpen ben, zegt Metzinger. Ik ben niet in stáát om in te zien dat ik geen zelf ben, dat mijn zelf een hallucinatie is, een vorm van zelfbedrog. Aan het eind van Being No One suggereert Metzinger evenwel dat je de onzichtbaarheid van de processen die aan het geloof in jezelf ten grondslag liggen, toch zichtbaar kunt maken, waardoor je je zelf kunt opheffen. Dan behoud je wel je bewustzijn, maar je bereikt dan een soort staat van verlichting, zoals het boeddhisme leert.
Metzinger wekt de indruk sterk beïnvloed te zijn door oosterse filosofie. Stel je voor dat we in staat zouden zijn om zelfbewuste machines te maken, wat in principe mogelijk zou moeten zijn als wat we onze geest noemen niets anders is dan het product van lichamelijke processen. Die machines zouden aanvankelijk een lage vorm van bewustzijn hebben, niet in staat tot introspectie, maar voldoende bewust om te lijden. Ze zouden niet weten waarom ze bestaan, waarom ze in de staat verkeren waarin ze verkeren, het zou onnoemelijk wreed zijn. Het is te hopen, schrijft Metzinger, dat er nergens ter wereld een ethische commissie zal zijn die zulke wetenschappelijke experimenten zou goedkeuren.
Want bewustzijn is lijden. Metzinger keert zich tegen wat hij de “glorificatie van de evolutie” noemt. Het evolutionaire proces waardoor we zijn ontwikkeld tot wat we zijn is goed voor de soort, goed voor de verspreiding voor onze genen, maar rampzalig voor het individu, schrijft Metzinger. Hij is eigenlijk zelf die machine met dat zwakkere bewustzijn, die zich afvraagt waarom hij moet lijden. Hij hoopt dat lijden op te kunnen heffen door die blinde hoek van onze hersenen weg te trainen om zo te komen tot een hoger bewustzijn. Klinkt toch erg als de boeddhistische verlichtingsleer. Maak een eind aan je lijdensweg door je zelf op te heffen, de illusie van je zelf.
Nijntje
Het lijkt dat Metzingers beschrijving van hoe volgens hem ons bewustzijn werkt, door een zelf te hallucineren en die in relatie te brengen met de buitenwereld, ook is gevormd door die boeddhistische visie. Ik zeg niet dat Metzingers theorie niet wetenschappelijk is, want dat is die, voor zover ik kan beoordelen, in het kwadraat. Ik heb nog nooit eerder zo’n doorwrocht boek gelezen, zo zorgvuldig en uitgebreid beargumenteerd op basis van data van neurologen, neuropsychologen, psychiaters, psychologen. Maar hij plaatst die in een filosofische context en lijkt vooral een oosters-filosofisch perspectief te kiezen.
Being No One is het één na moeilijkste boek dat ik ooit las (het moeilijkste is natuurlijk Ulysses). Ik vond Daniel Dennetts Consciousness Explained pittig, maar dat is Nijntje vergeleken met Being No One. Je moet behoorlijk wat kennis hebben (en die heb ik niet) van neurologie en psychologie en een ijzeren geheugen. Metzinger besteedt honderden pagina’s aan het opzetten van een toolkit aan de hand waarvan hij belooft zijn bewustzijnstheorie uit te leggen. Zo’n toolkit behelst bijvoorbeeld zes verschillende versies van introspectie, die hij introspectie1, introspectie2 enzovoort noemt. Honderden pagina’s later word je verondersteld te hebben onthouden wat introspectie4 precies inhoudt. Verder moet je kennis hebben van Latijn, om het verschil te begrijpen tussen representandum en representatum en dergelijke. Gelukkig hebben we tegenwoordig smartphones met Google.
Ik heb tijdens de eerste 200 pagina’s van deze 650 pagina’s dikke pil regelmatig de neiging gehad om het op te geven. Gelukkig heb ik dat niet gedaan, want hoewel ik nog steeds een heleboel in dit boek niet begrijp, heb ik hier en daar, hoop ik, wel de kern begrepen, de grote lijn van Metzingers betoog en het heeft mijn visie op wie wij zijn en op onze relatie met de wereld behoorlijk veranderd. Zijn boek De Egotunnel schijnt aanzienlijk makkelijker leesbaar te zijn, dus misschien moeten lezers, wier interesse ik met deze bespreking heb gewekt, dat boek eerst proberen.
Lucide dromen
Niet alle hoofdstukken zijn schier onleesbaar, overigens. Metzinger besteedt ook veel ruimte aan de beschrijving van pathologische gevallen, mensen met mentale stoornissen zoals schizofrenie, mensen met ‘blindzicht’, blinde mensen die werkelijk geloven dat ze kunnen zien, mensen die denken dat ze dood zijn, dat ze niet bestaan, mensen die alleen maar de helft van de wereld kunnen zien, mensen wier eigen handen zich tegen hen keren, zoals die van Ash in Evil Dead 2. Bizarre gevallen, die Metzinger gebruikt om te laten zien hoe fragiel onze beleving van ons zelf is. Dat er maar dit hoeft te gebeuren om je gevoel van eigenheid op te heffen. Hij besteedt ook veel aandacht aan zaken als lucide dromen, en zogenaamde uittredingen, waarbij mensen menen hun eigen lichaam gedurende een korte periode te hebben verlaten. Aan fantoompijn bij mensen met geamputeerde ledematen.
Het zijn fascinerende verhalen, die onvermijdelijk tot het inzicht leiden dat wie jij bent, geen vast gegeven is of dat wie jij denkt dat je bent, een totale misvatting kan zijn. Maar dat daaruit volgt dat we geen zelf hebben, dat overtuigt me niet.
Is het Vrije Woord u écht lief? Steun me dan met een financiële bijdrage. Doneer aan de enige dwarsdenkende, onafhankelijke (maar echt) site van Nederland. Rekeningnummer NL24 ASNB 8832 6749 39 (N.P. Breedveld, ASBN Rijswijk), BIC ASNB NL21.
boeken, Peter Breedveld, 27.04.2023 @ 10:17
RSS