In het kapitalisme blijven hangen is goed fout
Meindert Boersma
Peter schreef begin deze week dat het kapitalisme goed is. Ten eerste: broodnodig, om het kapitalisme ter discussie te stellen. In de maatschappijkritische en breed progressieve kringen waarin zowel Peter en ik ons bevinden, is kapitalisme een term die meer vragen oproept dat beantwoordt. We zeggen allemaal wel dat we tegen het kapitalisme zijn (of tegen roofkapitalisme, hyperkapitalisme, staatskapitalisme, noem maar op), maar in onze klankkast van wederzijdse overeenstemming hebben we het niet over wat we nou precies bedoelen met het kapitalisme, en waar we dan wel niet vóór zijn.
Het kapitalisme is nou eenmaal veel abstracter dan oorlog, racisme en andere problemen waar men tegen ageert. Daarbovenop is het kapitalisme het water waarin we zwemmen: vind maar eens een non-kapitalistische samenleving op deze planeet anno 2022!
Juist daarom is het belangrijk te praten over wat we precies als “kapitalisme” bestempelen, en wat we dan wel niet willen als we zeggen voor of tegen het kapitalisme te zijn. Het is dus echt wel verfrissend, dat Peter grote vraagtekens zet bij het linkse cliché van antikapitalisme. Verfrissend, maar ik ben het er zeker niet mee eens.
Het kapitalisme máákt democratieën imbeciel
Peter schrijft dat “niet het kapitalisme, maar onze imbecielendemocratie het probleem is”. Maar waardoor komt het, dat we in zo’n “imbecielendemocratie” zijn beland? Precies, het kapitalisme! Wanneer geld leidt naar politieke macht, worden democratieën verpest.
Inderdaad zijn niet alle kapitalisten uit op maximalisering van hun kapitaal, maar de kapitalisten die dat wel zijn voeren natuurlijkerwijs de boventoon: hebzucht wordt beloond. Aggregatie van kapitaal is dus wel degelijk een onvermijdelijk gevolg van een kapitalistische economie (ook in nominaal communistische landen als China: daar accumuleert de staat het kapitaal). En zodra een grote stapel geld bij een kleine groep mensen terecht komt, wordt de democratie onvermijdelijk ondermijnd.
Kijk naar wat er in Peter z’n voorbeeld, Indonesië, na de onafhankelijkheid gebeurde. Onder Soeharto sloot het nominaal onafhankelijke Indonesië, in de palm van oliemagnaten en andere multinationals, een overeenkomst met de Verenigde Staten dat leidde tot een genocide van honderdduizenden communisten en de invasie van Oost-Timor, waar etnische minderheden nu nog onder te lijden hebben. Het kapitalisme heeft misschien wel bijgedragen aan de onafhankelijkheid van Indonesië, maar in plaats van de Nederlandse kolonisator had de gewone Indonesische burger nu te kampen met een despotisch regime gesteund door multinationals uit de Verenigde Staten.
In een gesprek tussen Ierse onafhankelijkheidsstrijders in de briljante film The Wind that Shakes the Barley (Ken Loach), slaat een socialist die naast de Engelsen ook de kapitalisten het land uit wil jagen, de spijker op z’n kop: “If we ratify this [capitalist] treaty, all we’re changing is the accents of the powerful and the colour of the flag.” Doet me heel erg denken aan de tragiek van postkoloniale landen als Indonesië en Zuid-Afrika: je kunt als volk niet écht onafhankelijk zijn als je afhankelijk blijft van het kapitalisme.
En dan heeft ook een “sterke” overheid weinig te makken. Kijk bijvoorbeeld naar China, een land met zo’n beetje de sterkste overheid ter wereld, maar wel volledig beheerst door de belangen van staatsbedrijven, het leger (ook een bedrijf in China) en machtshongerige politici. Zoals elk zogenaamd “communistisch” experiment heeft doen blijken, een sterke overheid die vasthoudt aan het kapitalisme staat haaks op democratie.
Alle macht aan de verbeelding
Maar goed, het kapitalisme is niet alleen maar kommer en kwaal. In puur materiële zin heeft het de levens van veel mensen makkelijker gemaakt, en zekere burgerrechten hebben we deels aan het kapitalisme te danken (ook Marx erkent dit). Maar Peter zegt zelf ook dat het kapitalisme zeker niet feilloos is. Mijn vraag is dus: waarom het kapitalisme als heuvel kiezen om op te sterven, wanneer we ook samen kunnen proberen een nieuw systeem vorm te geven?
Het verschil tussen links en rechts, antikapitalistisch en pro-kapitalistisch, heeft niet zozeer met een spanning tussen gelijkheid en vrijheid te maken, zoals veel mensen denken. Het is in principe een verschil in voorstellingsvermogen. De basis van een échte linkse politiek (niet Nederlands “links” dus) is het besef dat dingen anders kunnen. David Graeber brengt dit prachtig onder woorden: “The ultimate, hidden truth of the world, is that it is something that we make, and could just as easily make differently.”
Stel je voor: een economie die draait om wat mensen nodig hebben in plaats van wat geld oplevert. Een samenleving die past op de natuur zonder er een prijskaartje aan te hangen. Een democratie die niet ophoudt op de werkvloer, waar mensen gelijke inspraak hebben over hoe hun bedrijf wordt gerund. Stel je voor: een samenleving die niet draait om wie je bent, maar om wie je kunt worden. Zoals de slogans van de studentenprotesten van 1968 op de muren van Parijs luidden: L’imagination au pouvoir! Alle macht aan de verbeelding!
Eerst geloven, dan zien
Een dergelijke postkapitalistische toekomst rust natuurlijk op een positief mensbeeld, een beeld dat mensen iets bij willen dragen aan de samenleving (en de planeet) zonder daar altijd iets voor terug te krijgen. Dat spreekt natuurlijk niet voor zich. Voor elke vrijwilliger die een tent doneert aan een vluchteling, staat een heel politiecorps in de rij om die weer weg te snaaien. En net zoals biologische boeren het af moeten zien tegen megastallen van multinationals zonder geweten, worden onafhankelijke banketbakkers met liefde voor het vak eruit geconcurreerd door “Ahold-achtige reuzen”.
Maar zegt dat iets over mensen, of over wat het kapitalisme met mensen doet? De hamvraag waar alles vanaf hangt luidt als volgt: zijn mensen zo verpest dat het kapitalisme echt het toppunt van ons kunnen is, of zijn we zo verpest vanwege het kapitalisme? Ik vind dat wij als progressieven de plicht hebben laatstgenoemde te geloven. Want zonder een geloof dat het anders kan, blijven dingen gegarandeerd hetzelfde. En dat wil toch niemand?
Misschien is antikapitalisme dan toch wel een beetje religieus: eerst geloven, dan zien. Maar dat label omarm ik graag. Niet in de zin van dogmatische georganiseerde religie, maar van religie als hoop, misschien wel tegen beter weten in. Feitelijk beargumenteren dat alles beter moet, en geloven dat het ook daadwerkelijk kan.
Het is inderdaad niet zwart-wit, het kapitalisme kan goed én fout zijn. Maar in het kapitalisme blijven hangen terwijl het anders kan is toch wel echt goed fout.
Meindert Boersma is student en activist. Hij schrijft zo nu en dan over hoe we met z’n allen in zo’n dikke puinhoop zijn beland in de wereld, en hoe we die radicaal aan kunnen vegen. En daar komt stof natuurlijk stof bij opwaaien!
Gastschrijver, 26.08.2022 @ 07:31
RSS