Het Offer
Johannes Bongers
Illustratie: Yudori.
Ritueel en gemeenschap
Iedere samenleving is gebouwd op een onderscheid tussen wat binnen en buiten valt, tussen wat gedeeld wordt en wat wordt uitgesloten. Dat onderscheid is niet ontstaan uit politiek of moraal, maar uit ritueel.
Zoals Émile Durkheim in 1912 schrijft, is het sacrale geen bijzaak van religie, maar de vorm waarin gemeenschap mogelijk wordt. Niet via het vormen van consensus, maar door rituele onderbreking. Ritueel is de techniek waarmee een samenleving zichzelf tijdelijk losmaakt van de orde, om haar vervolgens opnieuw te bevestigen. Daaraan liggen geen wetten ten grondslag, maar grenzen. Dat grensmoment, dat punt waarop verschil verschijnt en tijdelijk buiten werking wordt gesteld, vormt het hart van iedere collectieve structuur. Wat in die momenten verschijnt – de uitzondering, het geweld, het offer – is geen afwijking van het sociale, maar de bevestiging ervan. Het sociale bestaat bij gratie van wat het buitensluit, en bij gratie van zijn omgang met die uitsluiting. Het sacrale is de naam voor die omgang.
Het offer als grens van gemeenschap
De filosoof en schrijver Georges Bataille brengt hier de verstoring binnen. Het sacrale is niet zuiver, niet ordelijk, niet verheven, schrijft hij in De psychologische structuur van fascisme (1933), en elders in zijn denken over ‘dépense’ – verspilling als kern van het sacrale. Het sacrale is datgene wat zich onttrekt aan nut en bruikbaarheid. Het offer is daarin centraal: een rituele handeling waarin het onbruikbare – het overbodige, het gevaarlijke, het overtollige — teruggebracht wordt in het midden van de gemeenschap. Om daarmee de orde haar grens te tonen. Alleen in de onderbreking, in de tijdelijke schok van het geweld, in de grensoverschrijding kan gemeenschap zichzelf hervinden.
Maar met modern staatsgeweld heeft het offer zijn tijdelijke karakter verloren. Het is geen breuk meer, maar een doorlopende operatie geworden. Gemeenschap is geen ritueel veld meer, maar een permanente structuur van uitsluiting, verwijdering en vernietiging. Het moderne sociale bestaat niet meer bij de gratie van onderbreking, maar bij het beheer van het offer.
Het sacrale na de Holocaust
De kern van de transformatie van het sacrale ligt in de verwerking van de Holocaust. Wat na 1945 ontstond, was niet alleen een ethisch bewustzijn van grensoverschrijding, maar ook een herstructurering van het offer. De Holocaust werd erkend als het absolute kwaad, maar juist daardoor tot fundament van een nieuwe morele orde gemaakt. Het offer werd niet afgezworen, maar verankerd – niet meer als ritueel, maar als ijkpunt, als morele grens waarbinnen geen andere slachtoffering meer werd toegestaan – behalve die welke zich op dit fundament kon beroepen. De herinnering aan vernietiging werd de bron van legitimiteit, schuld werd herverdeeld, en het verschil tussen Binnen en Buiten werd opnieuw gedefinieerd. Maar deze morele orde is nu zelf grensoverschrijdend geworden.
De geopolitieke offerorde
Wreedheid schuilt niet alleen in het machteloos moeten toekijken, terwijl de eigen politici medeplichtig zijn. Wreedheid bestaat ook uit het geen toegang kunnen krijgen tot de constructie van het geweld. Uit welke bron putten zij, die het necro-politieke offer rechtvaardigen dat Gaza is?
Israëls geheugenverlies van een eeuw Palestijnse onderdrukking is immens. Sinds de oprichting van Israël in 1948 zijn er door Palestijns geweld 3500 Israëliërs omgekomen. De meer dan 100.000 Palestijnen waaronder vele tienduizenden kinderen die door Israël zijn gedood, worden vergeten. Tegenover waardevolle levens staan waardeloze slacht-offers. Sinds oktober 2023 zijn er 50.000 Palestijnen gedood, waaronder 14.500 kinderen. De Hamasaanval van 2023 was wreed, maar is een speldenprik vergeleken met Israël’s genocidale impuls. Meer dan 700.000 Israëlische kolonisten wonen illegaal op Palestijns grondgebied. Wat in het Westen vandaag als terreur wordt benoemd, werd in andere tijden, ook door vervolgde Joden zelf, als verzet tegen bezetting erkend.
De steun van de VS aan de Palestijnse genocide, en aan de vernietiging van Gaza, kan alleen maar worden verklaard uit de eigen volkerenmoord van de oorspronkelijke Amerikaanse bevolking en de latere slavernij. De vernietiging van inheemse volken in Amerika wordt herhaald in de manier waarop Israël omgaat met Palestijnen. De VS herkent zich in de Israelische strategie van ‘leegmaken’ zonder het trauma van fysieke genocide te benoemen. Dit creëert een onbewuste solidariteit in geweld als koloniale logica. De VS offeren al vanaf de oprichting met alle gemak ‘anderen’ op, zoals ze deze praktijk later ook over de wereld zijn gaan verspreiden. In Gaza draagt de VS nu wapens en informatie bij, in wat allang een necro-politiek complex is, onderdeel van wat we de Techniek van Thanatos noemen: een structuur waarin technologie, politiek en kapitaal samengaan in systematische vernietiging. Vandaag ondersteund door nationalistische christenen, altijd bereid om een ‘onheilige alliantie’ te sluiten.
De vuige rol die de EU in Gaza speelt kan alleen maar worden verklaard door het niet direct willen afvallen van EU’s grootste economie Duitsland. In het hart van Europa zijn door de Duitsers meer dan zes miljoen Joden vermoord, waarvoor Duitsland probeert de Palestijnen de prijs te laten betalen. ‘Nooit weer’, is ‘telkens opnieuw’ gebleken. Toch valt Europa Duitsland niet af. De eeuwenlange koloniale uitbuitingspolitiek van de Europese landen zelf, en de slavernij die daar deel van uitmaakte is nooit vergoed en hebben ze afgekocht met een besmuikt ‘sorry’. Niets vergeleken met Duitsland dat voor de boetedoening voor de schuld van de Holocaust geen vorm zal weten te vinden. Die stille overeenkomst om Duitslands schuld niet op te rakelen om ook het eigen blazoen fris te houden, verklaart EU’s zwijgen over Gaza en hun offering van het Palestijnse volk.
De fatale leegte
Het sacrale van Durkheim – gemeenschap ontstaat via rituele onderbreking – en het sacrale van Bataille – de ontdekking van verspilling, geweld en het nutteloze offer als oorsprong van gemeenschap – zijn vandaag door Israël, waarin statelijke orde uit vernietiging voortkomt, omgevormd tot het permanente offer Gaza. In de perverse logica van het moderne sacrale moet Israël een volk blijven offeren om zichzelf als gemeenschap te kunnen handhaven.
Daar staan ze nu allemaal rond de offerplaats. Van Deir Yassin tot Sabra en Shatila, en vandaag in Gaza: de statenloze Palestijn is het ritueel noodzakelijke slachtoffer dat deze wereldorde bijeenhoudt. Het Westen maakt Gaza tot permanent offer in een ultieme poging zijn Binnen te redden. Maar het offer Gaza zal daarvoor niet groot genoeg blijken. Het verschil tussen Binnen en Buiten is al opgeheven. Dit is de wreedheid waarmee de menselijke geest is aangetast. Trump, de ontbinding van het Westen, droomt van Gaza-aan-de-Rivièra.
Johannes Bongers is kunstenaar-onderzoeker bij Boolean Works (sinds 1991). Hij werkt op het snijvlak van kunst, filosofie en politiek. Oprichter van o.a. technotlogy.com, sooos.org, en andsterdam.nl.
Johannes Bongers, 10.04.2025 @ 07:12
RSS