Het herinnerde heden
Peter Breedveld
Dat ons bewustzijn een puur fysieke kwestie is, betogen neurowetenschappers Gerald M. Edelman (Nobelprijswinnaar) en Giulio Tononi in hun boek A Universe of Consciousness (2001), net als Daniel C. Dennett in Consciousness Explained, dat ik hier besprak. Dennett pakt het interdisciplinair aan, Edelman en Tononi leggen bewustzijn vrijwel puur vanuit de neurologie uit, met een enkel voorbeeld uit de psychiatrie of de psychologie.
Dennett trekt veel parallellen met computerwetenschap, Edelman en Tononi moeten daar niks van hebben, maar ze geloven wel dat de mens uiteindelijk in staat zal zijn hersenen na te bootsen, of in elk geval heel dichtbij te komen.
Dat lijkt me een hele klus, na hun beschrijvingen te hebben gelezen van de hersenen en de honderdmiljard zenuwcellen, of neuronen, en de dichtheid van het aantal verbindingen tussen die neuronen en groepen neuronen en hersengebieden en vooral het feit dat geen stel hersenen op dezelfde manier werkt, dat bij elk mens (of dier) andere groepen neuronen samenwerken en informatie uitwisselen, voor dezelfde reacties en handelingen, en dat die samenwerkingen ontzettend complex zijn. Dat er in je hoofd niks gebeurt zonder dat er tal van andere dingen gebeuren om elke lichtvlek, die je ziet, te voorzien van een context van plaats, tijd, omgeving, herinneringen en waardeoordelen.
Unieke ervaringen
Edelman en Tononi leggen alles helder uit, net als Dennett, maar ze zijn zakelijker; Dennett gebruikt veel humor, schrijft literairder en sneert ook graag naar wetenschappers die het volgens hem bij het verkeerde eind hebben, bijvoorbeeld over qualia. Dat zijn subjectieve ervaringen, volgens Dennett een nutteloos concept, maar Edelman en Tononi nemen qualia heel serieus.
Neem bijvoorbeeld de kleur rood, die heeft bepaalde eigenschappen die je zelfs kunt kennen als je kleurenblind bent, de golflengte en frequentie van het licht en zo. Maar stel dat een kleurenblinde, die alle feiten over de kleur rood kent, opeens rood zou zien, wát zou ze dan zien? Dat kun je niet weten, zeggen wetenschappers. Dat zijn qualia. Dennett zegt dat de manier waarop hersens reageren op de verschillende tonen op de toonladder bij iedereen min of meer hetzelfde is, dat hebben wetenschappelijke experimenten aangetoond. Hij vindt ook dat wetenschappers geen eenduidige definitie hebben van qualia, iedereen lijkt er net iets anders onder te verstaan.
Ik ben geneigd het met Dennett eens te zijn, ook Edelman en Tononi krijgen bij mij niet goed uitgelegd wat qualia precies zijn. Ze lijken, ondanks hun overtuiging dat het bewustzijn geen kwestie is van een ziel die de hersenen als bedieningspaneel gebruikt, ermee te willen aantonen dat elk mens toch een totaal uniek wezen is, met totaal unieke ervaringen. Dat is ie niet. Althans, iedereen verschilt, alle hersenen werken anders, maar altijd volgens dezelfde principes. Zelfs als het mis gaat, bijvoorbeeld bij een epilepsieaanval, waarbij het bewustzijn door een te heftige stroomactiviteit in teveel verschillende neuronengroepen wordt uitgeschakeld, gaat het om dezelfde principes.
Ongeïnteresseerde wiskundeleraren
Dat lees ik althans in dit boek, en ik waarschuw iedereen: ik ben een alfa zonder veel kennis van exacte wetenschappen, dus de kans is aanzienlijk dat ik dingen verkeerd begrijp of niet begrijp of verkeerd uitleg. Edelman en Tononi gebruiken wat wiskunde in hun boek en daar begrijp ik in elk geval niks van, al begrijp ik de principes die ze uitleggen. De manier waarop neuronen geactiveerd worden, is ontzettend interessant, maar ik denk dat het maar ten dele bevat. Het is alsof een automonteur me de werking van een motor uitlegt en af en toe te technisch wordt.
De hersenen zijn eindeloos fascinerend. Als ik dat op school had beseft en wat minder ongeïnteresseerde wiskundeleraren had gehad die mijn vragen iets beter hadden beantwoord dan met “moet je gewoon aannemen” en “dat is een gegeven, dat is nou eenmaal zo”, had ik geprobeerd neuroloog te worden.
Hoe dan ook, ons bewustzijn is ontstaan omdat onze hersenen steeds complexer zijn geworden, zich aanpassen aan ons lichaam (dat we stembanden hebben, bijvoorbeeld, en met elkaar in taal spreken) en ons lichaam weer aan onze hersenen. Heel veel handelingen verrichten we onbewust, vaak na ze heel lang te hebben geoefend, zoals pianospelen, waarbij je je eerst bewust bent van elke vinger, elke toets, tot de houding van je lichaam aan toe, maar na verloop van tijd gaat het vanzelf. Edelman en Tononi vergelijken het met een oorlogskabinet, dat precies weet welke troepen en schepen zich waar bevinden en welke operaties ze uitvoeren, maar zonder de strijd te kennen, zonder zelf aanwezig te zijn. Zo laten we in onze hersenen de verschillende groepen neuronen, allemaal gespecialiseerd op een bepaald gebied, bijvoorbeeld lopen, of zien, hun gang gaan maar ons opeens bewust worden van bepaalde processen als we bijvoorbeeld niet op een woord kunnen komen, of op een rotsig pad door het bos lopen.
Aap in het oerwoud
Maar goed, net als Dennett leggen Edelman en Tononi vooral uit hoe het bewustzijn ontstaat, wat het ís, weet ik nog steeds niet. Waarom ben ik me ervan bewust dat ik bewust ben? Het kan wel zijn dat er geen mannetje in mijn hoofd zit, mijn essentie, zeg maar, mijn ik, dat mijn lichaam aanstuurt via mijn hersenen, maar het voelt wel onmiskenbaar zo. Het voelt alsof ik door mijn ogen naar de buitenwereld kijk, alsof ik een toeschouwer ben in een lichaam, niet een lichaam dat toeschouwt.
Het dichtstbij, althans, het meest bevredigend voor mij, komen Edelman en Tononi met hun idee van “the remembered present“, het herinnerde heden. Het lijkt zo voor de hand liggend dat ik het gek vind dat ik er niet al zelf op was gekomen, maar het betekent dat wat je nu ziet, ervaart, niet domweg is wat het licht op je netvlies brengt, maar een produkt van wat je ziet (of voelt) en alle associaties die je ermee hebt. Een aap in het oerwoud kan bij een plotselinge stilte opeens herinnerd worden aan de vorige keer dat het opeens zo stil werd, toen er een jaguar in de buurt rondsloop, en daarnaar handelen.
Dingen hebben dus betekenis voor iedereen vanwege eerdere ervaringen, en voor mensen is die betekenis, omdat ze in taal kunnen denken en spreken en er met zichzelf en anderen over kunnen delibereren, eindeloos veel dieper en multidimensionaler dan voor dieren. Dat is hoe waardeoordelen ontstaan, en ook vooroordelen die een mens zichzelf weer kan afleren omdat hij zijn ervaringen veel meer context geeft.
Bestaat God?
Ik had het er met mijn dochter over, die niet in God gelooft. Ik zei: we zijn puur materie, we bestaan uit moleculen en chemische en elektrische processen en niet meer. Maar we produceren daarmee immateriële zaken van onschatbare waarde, zoals poëzie en muziek en diepe, oprechte liefde en ontroering en hoop en vrees (“no fit objects for scientific study except in some trivial sense“, oordelen Edelman en Tononi). En dat zou je God kunnen noemen. Dat is sowieso wat ik altijd God heb genoemd, die ik sinds mijn 14e nooit meer heb gezien als een jaloerse, opvliegende en extreem gewelddadige kerel met verlatingsangst.
Artificiële huisvriend
Een filmtip in dit verband is After Yang van een regisseur die alleen Kogonada heet. Het is één van de beste films van dit jaar, over een gezin met een huisvriend, een androïde met kunstmatige intelligentie die het opeens niet meer doet, en die een rijker emotioneel leven blijkt te hebben gehad dan iedereen ooit voor mogelijk had gehouden. De film, met Colin Farrell als bekendste acteur, heeft opvallende gelijkenissen met Kazuo Ishiguro’s Klara and the Sun. Niet alleen vanwege die artificiële huisvriend, ook omdat het verhaal zich afspeelt in een niet heel verre toekomst waarover we verder niet meer dan hints krijgen, met een hoofdpersoon met een problematisch verleden waarover we ook slechts flarden te weten komen.
Is het Vrije Woord u écht lief? Help me dan met een financiële bijdrage. Doneer aan de enige dwarsdenkende, onafhankelijke (maar echt) site van Nederland. Rekeningnummer NL59 RABO 0393 4449 61 (N.P. Breedveld, Rabobank Rijswijk), SWIFT BIC RABONL2U. Lees hier waarom dat niet met PayPal kan, maar steunen via Patreon kan weer wel en sinds kort ook met een Tikkie. Wordt dat symbool van de Hollandse krenterigheid tenminste voor iets nuttigs ingezet. Adverteren? Mail mij.
boeken, Peter Breedveld, 02.08.2022 @ 10:57
RSS