Grote kans dat ‘Engelse’ rassenrellen steeds vaker zullen uitbreken

Werner de Gruijter

 

Extreemrechts wint terrein in Europa, aangedreven door ongelijkheid, hulpeloosheid en angst voor verandering. Terwijl het neoliberalisme deze trends versterkt, worden emancipatoire bewegingen die hiertegen strijden als existentiële bedreigingen neergezet, wat extreemrechts geweld legitimeert. Dit gevaarlijke samenspel dreigt het continent te splijten en oude demonen nieuw leven in te blazen.

In landen als Engeland, Duitsland en Nederland zien we een verontrustende schaduw die zich over Europa verspreidt, herinnerend aan tijden waarvan men hoopte dat ze voorgoed voorbij waren.

Neem Engeland als voorbeeld: de tragische dood van drie jonge meisjes in Southport ontketende een ongekende storm van xenofobie. Een ongefundeerd gerucht dat een moslimimmigrant de dader was, werd hardnekkig geloofd, zelfs toen de waarheid anders bleek. Woede leidde tot de vernietiging van moskeeën en migrantenopvangcentra, en zelfs nadat duidelijk werd dat de dader een in Cardiff geboren Brit was, bleef de haat voortduren. Deze gebeurtenissen onthullen hoe diep de haat kan wortelen, gevoed door angst en vooroordeel, sterker dan de feiten.

Neonazi-marsen

Ook Duitsland, getekend door zijn beladen verleden, toont een verontrustende dreiging. In de eerste helft van 2023 steeg het aantal neonazi-marsen dramatisch, van 35 naar 110 in slechts één kwartaal. Bovendien meldde de federale dienst voor de bescherming van de grondwet (BfV) dat het aantal mensen met rechtsextremistische denkbeelden toeneemt. In 2022 werd geschat dat er niet minder dan 38.800 individuen waren die zich tot deze ideeën aangetrokken voelden, een stijging van maar liefst 60 procent in vergelijking met 2018.

Dit verschijnsel van toenemend extremisme blijft niet beperkt tot Engeland en Duitsland, maar is breed waarneembaar door heel Europa. In Nederland wint Geert Wilders’ Partij voor de Vrijheid aan invloed. Wilders vergoelijkte de Engelse rassenrellen in een uitgebreide tweet, om daarna slechts terloops te benadrukken dat geweld niet de bedoeling kon zijn. Er was amper opwinding. Ook hier worden steeds meer politici geconfronteerd met intimidatie.

Toenemend geweld

Het punt is dat deze ontwikkelingen verder reiken dan de radicaal-rechtse politiek van de afgelopen jaren. Steeds vaker wordt namelijk openlijk anti-democratisch geweld goedgepraat of zelfs aangemoedigd, waardoor we het gevaarlijke terrein van extreemrechtse ideologieën betreden. Hier, waar de roep om de vernietiging van democratische structuren steeds luider klinkt, dreigt een duistere wereld vol racisme, xenofobie en antisemitisme – en bovenal toenemend geweld.

Dit roept de vraag op: wat drijft deze groei en hoe verhoudt dit zich tot bredere maatschappelijke veranderingen? Wat kunnen we verwachten?

Hoewel verschillende factoren een rol spelen, zoals politiek, media, technologie en persoonlijkheid, zijn er twee onderbelichte verklaringen die, gezien het Britse rechts-extremistische geweld van de afgelopen tijd, bijzonder relevant zijn: de onlosmakelijke band tussen normen en waarden enerzijds, en de gevoerde economische politiek en de opkomst van emancipatoire bewegingen anderzijds.

Neoliberaal beleid

In de zoektocht naar het goede leven werd het Westen de afgelopen jaren vooral beïnvloed door de hogepriesters van de economie. Het neoliberale beleid, geïntroduceerd in de jaren tachtig met de belofte van minimale overheidsbemoeienis en ongekende efficiëntie, heeft de samenleving drastisch veranderd. Wat begon als een nobel streven, groeide uit tot een systematische verschuiving van publieke middelen naar de private sector. Onder leiders zoals Lubbers, Kok, Balkenende en Rutte, en nu in het tijdperk-Wilders, is de samenleving zo steeds verder getransformeerd in een onderneming die wordt gedomineerd door kortetermijnwinst, eigenbelang en materiële zaken, terwijl essentiële immateriële waarden zoals moraal en sociale cohesie zijn verwaarloosd.

Na veertig jaar van deze koers zijn de gevolgen onvermijdelijk: omgangsvormen zijn verhard, het maatschappelijk weefsel verzwakt, en de macht ligt steeds meer bij een selecte elite. Intussen groeit de ongelijkheid; burgers worden steeds verder gereduceerd tot passieve consumenten, met steeds minder invloed op hun democratie en omgeving, met als gevolg een groeiend gevoel van hulpeloosheid.

Omgekeerd totalitarisme

Dit klimaat van subtiele controle en verfijnde manipulatie, zoals de Amerikaanse politicoloog Sheldon Wolin het noemt, een ‘omgekeerd totalitarisme’, heeft de opkomst van extremistische ideologieën zoals het moderne fascisme bevorderd. Dit nieuwe fascisme omarmt de kille logica van hiërarchie en uitsluiting, voortgekomen uit het neoliberalisme – de splitsing tussen de ‘haves’ en ‘have nots’ sluit bijvoorbeeld perfect aan op het superioriteitsdenken dat fascistische bewegingen altijd heeft gekenmerkt.

Maar, zoals het genoemd kan worden, deze ‘economie van het normverval’ is slechts een deel van het verhaal. Fascistische bewegingen zijn historisch gezien reactionaire krachten, die niet alleen tijdens crises, maar ook als reactie op emancipatoire bewegingen opkomen.

In de jaren twintig van de vorige eeuw zagen we bijvoorbeeld in Italië hoe fascistische sentimenten opkwamen als reactie op de twee “rode jaren”, op de socialistische bewegingen die de gevestigde orde bedreigden. In Duitsland manifesteerde deze reactie zich tegen vrouwen- en socialistische bewegingen die streefden naar gelijkheid. In beide gevallen dienden fascistische bewegingen als toevluchtsoord voor degenen die hun status en privileges bedreigd zagen, hun onzekerheden projecterend op de krachten die hun wereldorde verstoorden.

Ware slachtoffers

Vandaag herleven bewegingen als Black Lives Matter en #MeToo als echo’s uit het verleden, die de schaduwen van onderdrukking opnieuw in het volle licht brengen.

De aantrekkingskracht van rechts-extremisme ligt dus niet in emancipatie, zoals het bieden van een economisch alternatief om ongelijkheden te verkleinen. Integendeel, het ligt in de kracht om hen die vrezen hun status en privileges te verliezen, te overtuigen dat zij de ware slachtoffers zijn van veranderingen in sociale verhoudingen, zodat men vervolgens de Ander (en uiteindelijk zichzelf) laat onderdrukken.

Mannen worden aldus voorgesteld als slachtoffers van feminisme, en ‘blanken’ als slachtoffers van racisme – het begrip dat hiervoor gemunt is, heet ‘woke’.

Deze voorstelling is niet alleen misleidend en een omkering van de werkelijkheid, maar ook gevaarlijk. Feminisme streeft immers naar gelijkheid voor iedereen en bestrijdt juist eeuwenlange ongelijkheid, terwijl statistieken bovendien aantonen dat migranten systematisch worden benadeeld. Maar, zoals de Amerikaanse blogger David Futrelle, bekend om zijn verslaglegging van online toxische masculiniteit, treffend opmerkt: “Als je jezelf kunt overtuigen dat mannen de primaire slachtoffers van seksisme zijn, is het niet moeilijk te geloven dat blanken de primaire slachtoffers van racisme zijn.”

Verontrustend patroon

Deze gecreëerde slachtofferrol voedt gevaarlijke ideologieën zoals de door de nazi’s gebruikte ‘omvolkingstheorie’, die feminisme en multiculturalisme als bedreigingen voor het zogenaamd zuivere witte ras beschouwt. Dit idee is bijzonder gevaarlijk omdat het existentiële angsten aanwakkert, de gulden regel van fatsoen ondermijnt en zo geweld legitimeert.

Kortom, in deze benauwende tijden waarin extreemrechts steeds meer terrein wint in Europa, ontvouwt zich een verontrustend patroon. Het neoliberalisme heeft ons tot speelballen van onpersoonlijke marktkrachten gemaakt, wat zowel ongelijkheid, hulpeloosheid als ruwe omgangsvormen vergroot. Tegelijkertijd wakkeren emancipatoire bewegingen, die juist vechten voor meer gelijkheid, de vlammen van reactionair verzet aan. Extreemrechts verdraait vervolgens deze strijd voor sociale rechtvaardigheid tot een existentiële bedreiging, en legitimeert daarmee het geweld tegen degenen die verandering nastreven.

Vicieuze cirkel

Dit gevaarlijke samenspel van economische onzekerheid en angst voor sociale verandering onthult een verontrustende waarheid: in deze tijd van diepgaande transformatie raken we steeds meer verstrikt in een vicieuze cirkel van wederzijds verzet en vervreemding, waardoor het echte gevaar van verdeeldheid en regressie steeds moeilijker te zien is.

Dus, ja. Zonder gezamenlijkheid en een duidelijke stellingname komen ‘Engelse toestanden’ naar alle waarschijnlijkheid, dichterbij.

Werner de Gruijter (1976, Winterswijk) psycholoog en docent sociale wetenschappen op de Hogeschool van Amsterdam.

Tweet

Werner de Gruijter, 16.08.2024 @ 08:25

[Home]