De zombificering van het Westen

Werner de Gruijter

Scène uit Doom Patrol

Iets meer dan achttien jaar geleden, in de hitte van het moment in het jaar 2001, geloofde men in het Westen dat een oorlog tegen het terrorisme nuttig was – dus was men bereid burgerlijke vrijheden op te geven. Toen verscheen de crisis, in 2008. De banken eisten, geheel onrechtvaardig, een compensatie voor de verliezen en het Westen accepteerde dit passief.

Evenals vandaag de dag, het Westen in zijn algemeenheid accepteert wederom passief het verhaal van politici en geheime diensten dat de politiestaat de enige route is naar veiligheid. Wat is er mis met ons? Waarom geven we van onze vrijheden zo gemakkelijk op? En hoe kunnen we voorkomen dat deze tendens uitmondt in autoritarisme?

Gerechtigheid en rust

De preambule van de Amerikaanse grondwet, dat voor de ontwikkeling van menig moderne natiestaat in het Westen als inspiratiebron diende, bevat deze wonderbaarlijke boodschap:

‘Wij, het volk van de Verenigde Staten, streven naar een meer perfecte Unie, door gerechtigheid te vestigen, de binnenlandse rust te verzekeren, in gemeenschappelijke verdediging te voorzien, het algemeen welzijn te bevorderen en de zegeningen van de vrijheid voor onszelf en ons nageslacht te beveiligen…’

Woorden kunnen krachtig zijn, vooral poëtische woorden die zware betekenissen meetorsen. Maar leven we vandaag de dag wel volgens deze constitutionele beginselen? Of om het anders te stellen, wat hebben westerse regeringen in de afgelopen jaren gedaan om gerechtigheid tot stand brengen en zorg te dragen voor de rust?

Nou… eerst hebben ze onze innerlijke rust geholpen door middeleeuwse praktijken af te stoffen zoals ‘waterboarding‘ en vernedering; ze hebben gewoon mensen gemarteld. Vervolgens hebben ze hypnotiserend het onrechtvaardige idee herhaald dat belastingbetalers, en niet de financiële sector, de veroorzakers waren van onze economische problemen. En om onze rust verder te bevorderen, hebben ze het gebruik van geheime bewijsmiddelen uitgebreid; ze bespioneerden ons op allerlei manieren en installeerden camera’s op vele straathoeken in onze steden.

Dit sluipende proces richting mogelijk autoritarisme is nog verre van voorbij. Op de een of andere manier, lijken we allemaal deze McCarthyistische paranoia te accepteren. Dat maakt de volgende vraag prangend: wat is er gaande in het Westen? Waarom hebben we dit onbehagen in onze geesten dat dit alles mogelijk maakt? Waarom zijn we de lessen over rust die onze voorouders opschreven vergeten?

Zombificering van het individu

Natuurlijk, er zijn vele verklaringen als antwoorden beschikbaar voor dergelijke brede vragen, maar misschien is er ook een antwoord dat subtiel in het Westen wordt onderdrukt. Elke cultuur heeft zijn taboes. In haar boek ‘Over angst‘ wijst Brits academicus en psychiater Renata Salecl, ex-echtgenoot van filosoof Slavoj Zizek, op interessante dingen over de oorsprong van onze dagelijkse angsten – het is een zienswijze, overigens, die gelijkenissen vertoont met de cultuurkritiek van de Deense theoloog en filosoof Søren Kierkegaard.

Salecl stelt grofweg dat we in het post-moderne leven te weinig tijd nemen om te reflecteren op dingen die wezenlijk belangrijk voor ons zijn, zoals het opnemen van de verantwoordelijkheid om zorg te dragen voor de bescherming van onze burgerlijke vrijheden.

Dit proces van de “zombificering van het individu” zoals het genoemd kan worden, werkt als volgt: de afgelopen 40 jaar, zijn we gedomineerd door de ideologie dat mensen gelukkiger zouden zijn wanneer ze voortdurend winkelen. Maar er is een valkuil.

Om dit te kunnen doen, zijn de meeste mensen verplicht om veel tijd op het werk door te brengen. En ondertussen verstrijkt de tijd om te genieten van het mysterie van het leven zelf – om kinderen te zien opgroeien, om de eigen creativiteit te ontwikkelen of om zichzelf te leren kennen.

Verreweg de meeste mensen lijken deze status-quo te accepteren, ze geven hun dromen op en daarmee ook hun belangrijkste bron van kracht. Met andere woorden: welkom in het tijdperk van cynisme en decadentie, waar er geen hoop meer is voor een meer betekenisvolle toekomst anders dan: “spullen kopen!”

Democratische plichten

De cultivering van dit cynische idee is de taak van reclamebureaus die winsten maken voor grote bedrijven. Op een psychologisch niveau betekent dit dat de kapitalistische laissez-faire-samenleving effectief een maatschappelijke realiteit creëert waarin de meeste mensen worden verleid om geen gehoor te geven aan hun innerlijke roep voor persoonlijke groei. Mensen worden zogezegd verleid om hun eigen persoonlijke verantwoordelijkheid te verwaarlozen met als bijkomend gevolg de verwaarlozing van de democratische plichten.

En zo eindigen we in de situatie waarin de meeste mensen in het Westen niet meer geloven in de strijd voor burgerlijke en economische vrijheden. Ze kunnen zich simpelweg een meer humane vorm van kapitalisme en democratie niet meer voorstellen en ook niet dat ze in dit hele drama een waardevolle rol hebben te spelen. Dat laat tegelijkertijd zien dat de verbeeldingskracht het directe slachtoffer is geworden van de culturele context die is gecreëerd.

Naast de kortetermijn-voldoening dat consumentisme oplevert, is het enige wat zodoende overblijft een gevoel van innerlijke leegte, rusteloosheid, vervreemding en wanhoop. Althans, voor diegenen die zich niet volledig hebben overgegeven aan de “donkere zijde” door eenzijdig te kiezen voor een robot-achtig leven in dienst van winst en narcisme.

Als dit een enigszins adequate beschrijving is van wat er gaande is in de geesten van de meeste Westerlingen, dan betekent dit dat er een heleboel gecultiveerde negatieve, destructieve energie aanwezig is in onze samenlevingen. Maar mensen zijn zich hier niet noodzakelijkerwijs van bewust. Vooral niet wanneer ze gemiddeld genomen minder en minder beschikbare tijd hebben voor contemplatie. En het daarnaast ook een groot taboe is om openlijk over dergelijke kwesties te praten.

Despotische leiders

Dit gebrek aan openlijk debat kan echter zeer gevaarlijk zijn, omdat het menselijke bewustzijn de neiging heeft om te hunkeren naar sterk autoritair leiderschap wanneer het een verlies van controle ervaart en, tegelijkertijd, onvoldoende van de eigen wilskracht bewust is. Vergeet niet dat despotische leiders zoals Napoleon, Hitler of meer recentelijk, Mugabe, allemaal aan de macht kwamen door de wil van de meerderheid.

Wat belangrijk is om hierbij op te merken, is dat dit verlangen naar autoritarisme in feite een wanhopige poging is om de eigen zombie-achtige identiteit te behouden, zelfs tot op het punt van zelfvernietiging. Het werkt door een proces van mentale onderdrukking van de ongemakkelijke werkelijkheid om angsten te overwinnen om te kunnen groeien als mens. Psychologen noemen deze staat van zombie-achtige weerstand tegen groei soms “zelf-aangeleerde hulpeloosheid.”

Maar er is meer dan dat. Vanwege deze gecultiveerde weerstand winnen politici tegenwoordig aan populariteit door dit proces van ‘zombificering’ te vergemakkelijken. Dat is dan ook waarom ze het politieke discours steeds verder en verder duwen in de richting van de politiestaat in plaats van de verzorgingsstaat.

Als Salecl op iets wezenlijks is gestuit, dan schuilt er misschien een les in dit alles: om een vitale democratie op te bouwen, concluderen de meeste kunstenaars en intellectuelen, zoals ook de schrijvers van de preambule van de Amerikaanse grondwet, dat innerlijke rust van noodzaak is.

Strenge staatscontrole

Maar de stagnatie van inkomens en de cultivering van cynisme, consumentisme en decadentie in het Westen maakt het voor de meesten van ons moeilijk om de rust te hebben die noodzakelijk is om onze democratieën te versterken. In plaats daarvan lijken de meeste mensen passief de strenge staatscontrole te accepteren.

Het zal daarom niet gemakkelijk zijn om onze democratische instituties te veranderen. Men dient zijn eigen innerlijke weerstand te herkennen alvorens er iets in beweging gezet kan worden. Maar het zal zeker helpen als meer en meer Westerlingen zich bewust worden dat het hun eigen innerlijke wanhoop is, veroorzaakt door een corrupt systeem, dat hen met vrijwel ieder ander individu verbindt.

De cultivering van dit inzicht zou weleens een serieus begin kunnen zijn van een nieuw, collectief ervaren, betekenisvol avontuur…

Werner de Gruijter (1976, Winterswijk) psycholoog en docent sociale wetenschappen op de Hogeschool van Amsterdam. Hij verdiepte zich zowel in Jungiaanse psychoanalyse als in de geschiedenis van het Westerse intellectuele denken.

Tweet

Gastschrijver, 21.06.2019 @ 14:10

[Home]