De Oost is een belangrijke, maar vooral ook een retegoeie film
Peter Breedveld
Jim Taihuttu’s nieuwe film De Oost was nog niet uit en daar begon het geweeklaag alweer van elke groep in Nederland die iets met Nederlands-Indië te maken heeft. Voorop, zoals altijd, de Federatie van Indische Nederlanders, een groep PVV-Indo’s die sowieso alleen maar films, boeken en proefschriften verdraagt waarin Indië-gangers als helden en weldoeners worden afgeschilderd. De Moluks-Nederlandse Geronimo Matulessy vindt dat Taihuttu zijn verhaal vanuit het perspectief van de Indonesiërs had moeten vertellen en dat Molukse KNIL-militairen in de film worden gestigmatiseerd en de wokies van OneWorld klagen dat de film lijdt aan het ‘white saviour’-complex, waarbij een niet-wit volk wordt bevrijd door een witte held.
En dan was er ook nog de dochter van Raymond Westerling, de legercommandant die de Indonesische rebellen eronder trachtte te krijgen met standrechtelijke massa-executies en terreur. Ik dacht dat behalve de PVV-Indo’s en misschien Frans Weisglas niemand meer moeilijk deed over het feit dat Westerling een oorlogsmisdadiger was, maar volgens dochter Palmyra, die schrijft veel respect te hebben voor het koloniale verleden van ons driftige kikkerlandje, was haar vader een echt mensenmens die in de film wordt gedemoniseerd.
Witte redders
Om te beginnen met dat witteredderscomplex: er worden een hoop Indonesiërs in De Oost doodgeschoten en in massagraven gegooid, en niet één wordt er door een witte gered. Ja, de hoofdpersoon, Johan de Vries, gaat op een gegeven moment tussen kapitein Westerling en een Indonesiër, die op het punt staat geëxecuteerd te worden instaan, maar dat loopt niet goed af. De Vries heeft zelf al heel wat mensen doodgeschoten als hij in gewetensnood raakt, wat me niet een heel raar verschijnsel lijkt. Er zullen meer Nederlandse militairen bezwaar hebben gehad tegen het lukraak en zonder enige vorm van proces doodschieten van mannen die ervan worden verdacht “terrorist” te zijn. Een beroemd historisch voorbeeld is Poncke Princen, die overliep naar het Indonesische bevrijdingsleger en om die reden door Nederland tot zijn dood in 2002 als landverrader werd gezien én behandeld. Als over hém een film zou worden gemaakt, zou OneWorld dus klagen over het witteredderscomplex.
Dat in De Oost het perspectief wordt gekozen van de Nederlanders vind ik ook logisch. De reacties op de film laten zien dat het nog steeds ongewoon is om de koloniale oorlog, die Nederland voerde onder het mom van “politionele acties”, kritisch te benaderen. Het is nagenoeg onontgonnen terrein, onbekend bij veel Nederlanders, zeker jonge Nederlanders. Die wil je vertellen wat onze groot- en overgrootvaders daar gedaan hebben en waarom ze dat deden, of waarom ze dachten dat te doen. Ergo het Nederlandse perspectief.
Molukse Nederlanders
Ja, natuurlijk moet ook het Indonesische perspectief worden verteld, en God weet dat het Molukse perspectief broodnodig is in Nederland, want bijna niemand weet wie de Molukse Nederlanders zijn, waarom ze er zijn en wat ze met Nederlands-Indië te maken hebben. Schrijf dus dat scenario, spreek de filmfondsen aan en zorg dat die film gemaakt wordt, in plaats van te bitchen over andermans film. Je kunt ook blij zijn dat iemand het eindelijk heeft aangedurfd die hete aardappel die de Politionele Acties zijn te handelen. Na Peter van Dongen, bedoel ik, die er de strip Rampokan over maakte, waar hij ook ontzettend veel gezeik mee kreeg, overigens.
Waar ik tijdens het kijken wel aan moest denken was het tweeluik dat Clint Eastwood maakte over de slag bij Iwo Jima: Flags of Our Fathers, vanuit Amerikaans perspectief en Letters from Iwo Jima, dat het Japanse perspectief laat zien. Zou het niet interessant zijn als Taihuttu hierna een film vanuit het Indonesische perspectief, dat je dus in de bosjes zit van waaruit Johan de Vries en zijn maten worden beschoten, samen met de vrijheidsstrijders?
Overigens vind ik het nogal meevallen, die stigmatisering van de Molukse KNIL-soldaten. Het zijn figuranten, zeker, en uitgediept wordt hun verhaal niet. Maar Taihuttu heeft er toch een scène ingestopt waarin hij een Molukker laat reageren op de lompe Hollandse vraag waarom hij “tegen zijn eigen mensen” vecht. “Dit zijn mijn mensen niet”, zegt hij. “Mijn geboortedorp ligt hier net zover vandaan als Istanbul van Nederland.” Hij wijst erop dat hij als christen net zo ongewenst is als de Nederlanders. “Als ze klaar zijn met jullie, komen ze voor ons.”
Waarmee overigens ook de klacht dat De Oost een “pro-Indonesische” film is, naar het rijk der fabelen is verwezen.
Nazi’s
Maar het belangrijkste vind ik de vraag of De Oost een goede film is. Ik haat namelijk Nederlandse films en ik heb met De Oost enige tegenzin moeten overwinnen met mijn nieuwsgierigheid, want als het over Nederlands Indië gaat ben ik altijd bovenmatig geïnteresseerd (mijn credentials staan onderaan dit stuk).
Vanaf de eerste scène wist ik dat het goed was. Het is een sterk opgebouwde scène waarin Johan en zijn makkers terugkeren in Nederland, per boot, en gejoel horen van wat zij aanvankelijk denken dat het een feestelijk welkomstcomité is. Maar aan hun snel veranderende gezichten zie je dat het iets anders zit. Ze worden opgewacht door activisten in boten met spandoeken waarop ze voor nazi’s worden uitgemaakt. Cut!
Daarna schakelen we over naar Johans aankomst in de Oost. Taihuttu bouwt zijn film langzaam op, neemt de tijd met lange, dynamische shots waarin wordt gelopen en gepatrouilleerd en onderwijl veel gepraat wordt, écht gepraat, zoals echte Nederlanders praten, met accenten uit het hele land. Niet die geaffecteerde toneeldictie in keurig Haarlems of wat is het wat Nederlandse acteurs altijd praten. De eerste actiescènes laat lang op zich wachten, eerst zijn er de voorbodes van naderend onheil, afgehakte hoofden met penissen in de mond, dreiging vanuit de bossen, de eerste beschieting door een onzichtbare vijand, vanuit de bosjes waarbij de soldaten gedesoriënteerd raken geen idee hebben waar het gevaar vandaan komt. Dat je goed invoelt waar de angst en de woede vandaan komen.
Charismatische macho
Taihuttu is een empathische verteller, die erin slaagt de kijker te laten voelen wat de hoofdpersoon voelt, gewoon omdat hij weet hoe dat werkt. Raymond Westerling, weergaloos gespeeld door Marwan Kenzari, is geen ééndimensionale schurk, maar een charismatische macho die meteen weet wat hij moet doen in een explosieve situatie. Iemand die orde schept in de chaos, een natuurlijke leider, iemand die de jongemannen hoop geeft. De tegenhanger van de andere Nederlandse officieren, kortzichtig en rechtlijnig, niet in staat te improviseren en in te spelen op onverwachte situaties. Hij maakt Johan meteen medeplichtig aan de foltering van een Indonesiër, die hij later door Johan laat executeren. Niet door het hem te bevelen, maar door hem zelf de keuze te laten maken.
Zo bouw je een film op. Meesterlijk. Net als de cinematografie van Lennart Verstegen. Wijdse landschappen, benauwde ruimtes, allemaal even prachtig en bulkend van sfeer, veel groen met warm, geel licht, clair obscur, steeds haarscherp, magnifiek. Dynamisch camerawerk, maar niet van dat nerveuze, modieuze gedraai om de personages heen. De muziek van Federico Solazzo is mooi ingetogen; gamelan-achtige klanken met klokken en bellen. Het tempo van de film, de dosering, de editing, niets dan lof.
Taihuttu heeft het niet allemaal zelf verzonnen. Veel scenes doen denken aan Vietnam- en andere oorlogsfilms. Volgens mij heeft Taihuttu goed gekeken naar Terrence Malicks The Thin Red Line en Casualties of War van Brian de Palma. Een scène waarin Johan door Westerling in zee wordt “gedoopt” is gejat van Barry Jenkins’ Moonlight.
Het slotakkoord van de film is teleurstellend. Een Amerikaanse actiefilm van het C-garnituur, niks te maken met wat eraan voorafging. Volkomen gratuit, een wormvormig aanhangsel. Ik zou de medeplichtigheid van Johan hebben doorgezet, zijn corruptie als handlanger van Westerling volledig hebben gemaakt. Letterlijk tot zijn enkels in het bloed, afgestompt en versteend. Camera zoomt in op zijn lege blauwe ogen, cut. Aftiteling.
Helaas, er mochten blijkbaar geen losse eindjes zijn. Even goed is dit één van de beste Nederlandse films die ik ooit heb gezien, en één van de beste die ik dit jaar tot nog toe zag. Ik ga snel Taihuttu’s andere films kijken, waar ik goede verhalen over hoor.
Peter Breedveld heeft twee jaar Indonesische talen en culturen gestudeerd in Leiden, maar studeerde af in Japanse taal en cultuur. Heeft twee jaar geleurd met een onderzoeksvoorstel over de Japanse invloed op de Indonesische nation-building, maar dat werd zo vaak om zulke absurde redenen afgewezen (‘indiener beheerst de Indonesiche taal niet’) dat hij het opgaf en journalist geworden is.
Film Reviews, Peter Breedveld, 18.05.2021 @ 08:52
RSS