De moord op Jacob Israël de Haan en het karakter van de staat Israël
Jan Tervoort
Scène uit We Are Little Zombies
En naar Jeruzalem gedreven kwam
Hij zegt met mijmerende stem
‘Amsterdam Amsterdam’
Dit is waarschijnlijk het bekendste kwatrijn van een van de grootste Nederlandse dichters van begin twintigste eeuw: Jacob Israël de Haan. Het is gebeiteld in het monument Grenspaal aan de Jodenbreestraat in de oude Amsterdamse Jodenbuurt. Kent men het verhaal van het leven van deze Joodse dichter, schrijver, journalist en jurist dan krijgt dit kwatrijn een extra lading.
Want op 30 juni 1924, vandaag 96 jaar geleden, werd Jacob Israël de Haan vermoord in Jeruzalem, toen hij de kleine synagoge van het Sja’arei Tsedek-ziekenhuis aan Jaffastraat verliet na het avondgebed. In opdracht van de Haganah, de ondergrondse militie van de Yishuv, de zionistische Joodse gemeenschap in het Britse mandaatgebied Palestina, bracht de terrorist Avraham Tehomi De Haan met drie schoten om het leven.
Jacob Israël de Haan werd in opdracht van de Yishuv, de voorloper van de Israëlische staat, vermoord om zijn mening en overtuiging die hij als invloedrijk journalist, schrijver en activist ongezouten uitte. Dit in Nederland relatief onbekende verhaal van deze eerste politieke moord op een Jood in de geschiedenis van de staat Israël – er zouden er nog vele volgen – staat in schril contrast met het zorgvuldig gecreëerde en gemanipuleerde positieve imago dat de staat Israël in Nederland nog steeds bij een groot publiek geniet als ‘enige democratie in het Midden Oosten’.
Homoseksuele verhouding
Toen vorige week een journalist die verslag deed van een pro-Netanyahu-demonstratie door de politie in veiligheid gebracht moest worden vanwege bedreigingen van de demonstranten, veroordeelde de Israëlische president Reuven dit met de woorden ‘dit is niet de manier van het Israëlische volk’. Zou Reuven het verhaal van de moord op de Haan kennen en weten dat zijn voorganger, de tweede president van Israël, van 1952 tot 1963 Yitzhak Ben Zvi op zijn minst betrokken is geweest bij de moord op De Haan en mogelijk de opdracht gaf?
Jacob Israël de Haan werd in 1881 in Smilde geboren in een orthodox joods gezin. Al op jonge leeftijd publiceerde De Haan in allerlei literaire tijdschriften en had hij in het socialistische dagblad Het Volk een kinderrubriek. Zijn eerste roman uit 1904, ‘Pijpenlijntjes’, is waar de meeste Nederlanders hem van kennen. Deze deels autobiografische roman, over een homoseksuele verhouding met een bekende letterkundige in de Amsterdamse Pijp, zorgde voor een groot schandaal in de literaire wereld. De Haan werd ontslagen bij dagblad Het Volk.
Hoewel De Haan in 1907 in het huwelijk trad met Johanna van Maarsenveen, was hij openlijk homoseksueel en publiceerde hij veel homo-erotische poëzie. Een dichtregel uit het gedicht ‘aan eenen jongen visscher’ uit 1917 is gebeiteld in het graniet van het Amsterdamse homomonument. De Haans homoseksualiteit was naast een creatieve kracht een bron van onrust en innerlijke strijd, zeker toen hij vanaf 1915 terugkeerde tot het orthodoxe jodendom. Daarnaast had hij een sterk gevoel voor onrecht. Dat bracht hem naar Rusland om gevangenissen in het Tsaristische Rusland te bezoeken en steunacties op te zetten. Geconfronteerd met de schrijnende situatie van de Joodse bevolking in Rusland en het alomtegenwoordige antisemitisme in Europa werd hij bovendien zionist.
Zionistische gemeenschap
Als overtuigd zionist trok hij 1919 naar het Britse mandaatgebied Palestina om voor het Algemeen Handelsblad verslag te doen van de opbouw van een Joods Nationaal Tehuis in Palestina zoals dat door de Britten aan de zionisten beloofd was in de Balfour-declaratie van 1917. Daar kwam De Haan echter al snel in conflict met de Joodse zionistische gemeenschap (Yishuv). Als invloedrijk journalist beschreef hij de onstuimige politieke periode aan het begin van het mandaat en nam daarbij geen blad voor de mond over de negatieve aspecten van het beleid van de seculiere socialistische Yishuv.
In eerste instantie vooral vanwege de autoritaire houding van de Yishuv ten opzichte van de oudere orthodoxe Joodse gemeenschap in Palestina, die kritisch stond tegenover het seculiere zionisme en de stichting van ‘een Joodse staat’ in Palestina. De Haan keerde in Palestina definitief terug tot het orthodoxe jodendom en werd de woordvoerder en advocaat – hij was in 1916 gepromoveerd in de rechten – van de Agoedath, de politieke organisatie van de orthodoxe gemeenschap.
Arabische leiders
Een nog grotere doorn in het oog van de Yishuv was dat De Haan oog en begrip had voor de situatie van de Palestijnse Arabieren, de overgrote meerderheid van de bevolking in Palestina, die fel gekant waren tegen het zionisme en Joodse immigratie naar Palestina, en die volgens de Yishuv het liefst niet bestonden of anders bestreden dienden te worden. De Haan onderhield bovendien vriendschappelijke contacten met de belangrijkste Arabische leiders. Toen hij ook nog contacten sloot met en invloed kreeg in antizionistische kringen in de politiek en media in Groot Brittannië – De Haan ging ook schrijven voor de Daily Express –, het centrum van het Britse koloniale bestuur en van de zionistische lobby, werd binnen de Haganah, de ondergrondse militie van de Yishuv, besloten hem te vermoorden.
Voorafgaand aan de moord was er al een structurele smaadcampagne tegen De Haan gevoerd, voornamelijk door de belangrijkste krant van de Yishuv – het tegenwoordig naar Israëlische maatstaven ‘links’-liberale – Haaretz. De Haan werd herhaaldelijk met de dood bedreigd, uitgescholden en bespuugd op straat in Jerusalem. Vlak voor een geplande reis naar Groot-Brittannië in juli 1924 werd hij door de in 1923 vanuit Odessa naar Palestina geïmmigreerde ondercommandant van de Haganah, Avraham Tehomi, op 30 juni vermoord.
Politiek motief
In heel Europa werd geschokt gereageerd op de moordaanslag en hoewel het voor velen duidelijk leek dat er een politiek motief achter de moord zat en de dader daardoor waarschijnlijk in zionistische hoek gezocht moest worden, werd de moord niet opgelost. De Yishuv en aanverwante media gaven de schuld van de moord aan de ‘Arabieren’, suggererend dat De Haans homoseksualiteit een rol had gespeeld.
In 1985 bekende Tehomi echter in een interview voor een documentaire dat hij de dader was geweest en dat hij geen spijt had, omdat ‘De Haan het hele idee van het zionisme wilde vernietigen’. Ook beweerde hij dat de latere president Ben Zvi uiteindelijk de opdracht zou hebben gegeven. Sinds kort zijn er nieuwe bronnen vrijgekomen die wijzen naar de commandant van de Haganah, Yosef Hecht, als opdrachtgever. Hecht beweerde in zijn dagboek dat hij pas na de moord Ben Zvi op de hoogte stelde van de aanslag. Hoe het ook precies gegaan is, het is aannemelijk dat in de hoogste kringen van de Yishuv bekend was dat De Haan vermoord zou worden en dat daar geen bezwaar tegen gemaakt werd.
Joodse terreurbeweging
In 1931 werd Avraham Tehomi, uit onvrede tegen de slappe reactie van de Haganah op de Arabische rellen van 1929, één van de oprichters en de eerste leider van de Irgun. Deze Joodse terreurbeweging zou onder leiding van de latere Israëlische premier Menachem Begin onder andere het King David Hotel in Jerusalem opblazen in 1946, om de Britten uit Palestina weg te krijgen. Een terreuraanslag van destijds 9/11-achtige proporties. En het was Begin die na de stichting in 1948 van de voormalige terreurgroep een rechtse politieke beweging maakte in Israël en die in 1973 de Likoed oprichtte, de huidige extreemrechtse hegemoniale partij in de Israëlische politiek onder leiding van de voor corruptie en fraude aangeklaagde Netanyahu. En ook de partij van de huidige president Reuven.
Wellicht gaat het te ver om aan de hand van de terroristische moord op Jacob Israël de Haan in 1924, toen Israël als staat nog niet bestond, ‘het karakter’ van de staat Israël te bepalen. Maar automatisch gaan de gedachten toch ook naar die andere terroristische moordaanslag uit 1995, door de Joodse rechts-religieuze extremist Yigal Amir op premier Rabin, die voor het eerst een vorm van toenadering zocht met de Palestijnen. Ik zie de toenmalige oppositieleider Netanyahu vlak voor die moord nog de meute opzwepen in Jeruzalem waar Rabin als SS-officier werd afgebeeld en waar ‘dood aan Rabin’ werd geroepen.
Vanaf morgen mag premier Netanyahu weer een nieuw stukje van de zionistische droom waar gaan maken en via het Israëlische parlement de Knesset voorstellen indienen om delen van de Westoever officieel te annexeren.
Zwerven in onvrede
De dromen van Jacob Israël de Haan gingen soms over zijn eigen dood en hij dichtte erover:
Waar de Olijfberg diep helt naar ’t lage dal
Wat zal ik dan nog zwerven in onvrede?
Gods aarde wacht ons overal
Dit kwatrijn gaf hij de titel ‘Berusting’. Jacob Israël de Haan werd op de Olijfberg in Jerusalem begraven.
Jan Tervoort is een tamelijk bekende stadsgids voor toeristen in Amsterdam, gelauwerd vanwege zijn historische kennis. Hij is ook een zeer actief criticus van het Israëlische Palestijnenbeleid. Eerder dit jaar was hij zelf mikpunt van een mediahetze door de Israëllobby, waarna hij zijn vaste column op de site The Rights Forum kwijtraakte.
Jan Tervoort, 30.06.2020 @ 07:48
RSS