De filosoof, de hond en de bruiloft
Jona Lendering
Barbara Stok is een van de bekendste striptekenaars van Nederland. Haar tekeningen doen mij altijd denken aan Dick Bruna, waarmee ik niet wil zeggen dat ze kinderlijk zijn maar dat elk lijntje precies goed moet staan. Staat het ook maar een millimeter verderop, dan is de tekening wezenlijk anders. Dat maakt het werk spannend. Het is de spanning die je ook ziet in een schilderij van Saenredam of Mondriaan. Ik heb dat altijd machtig knap gevonden.
Hipparchia
En nu heeft Stok een graphic novel gemaakt over de Griekse filosofe Hipparchia, De filosoof, de hond en de bruiloft. In de vierde eeuw v.Chr. gingen in de Griekse wereld nogal wat zekerheden op de helling. Was de stadstaat ooit een vanzelfsprekende woonplaats geweest, steeds meer Grieken verloren zo’n vast honk. Huurlingen verhuisden naar Sicilië of Perzië, kooplieden bevoeren alle zeven Mediterrane zeeën, ballingen moesten hun oude woonplaatsen verlaten. Het moet vrij grootschalig zijn gebeurd. Mensen raakten ontworteld. Er ontstond een nieuw soort burgerschap, niet meer ingebed in de stadstaat, maar in een wijdere wereld. De kosmopolieten hadden allerlei nieuwe ideeën. Zo keerde het koningschap terug. Men begon bibliotheken aan te leggen met de ambitie alle kennis van de wereld samen te brengen. En er waren ineens vrouwelijke filosofen.
Plato had daar (uiteraard bij monde van zijn personage Sokrates) aan het begin van de vierde eeuw al op gezinspeeld. Medio vierde eeuw stond Arete aan het hoofd van de Kyrenaïsche school, die een radicaal hedonisme voorstond. Kees Alders heeft er een mooi hoofdstuk aan gewijd in zijn boek De wereld voor god. Iets jonger was Hipparchia van Maroneia, die u zo rond 325 v.Chr. moet plaatsen: een tijdgenote dus van Alexander de Grote.
Provocatie
Ze behoort tot de Cynische school, een oriëntatie binnen de Griekse filosofie die als vertrekpunt neemt dat een mens ook teveel cultuur kan hebben. Gangbare opinies zijn ook maar gangbare opinies en niet per se waar. Dat je bezit nodig zou hebben, is zo’n gangbaar denkbeeld, maar het kan onjuist zijn. Wie aan weinig genoeg heeft, zou weleens gelukkiger kunnen zijn. In de woorden van Stok: het is zinvol “het waardenstelsel te ontmaskeren”.
“Als je voor je geluk afhankelijk bent van andermans meningen, of die nu positief of negatief zijn, ben je onderworpen aan de laagste vorm van slavernij.”
Aldus een van Stoks personages. In de praktijk leefden Cynici sober en wilden ze het betrekkelijke van gangbare meningen en waarden nog weleens tonen door provocaties.
Die blijven in De filosoof, de hond en de bruiloft achterwege. Of beter, de provocatie is voor ons wat moeilijk na te voelen: een jonge vrouw wijst op de vooravond van haar huwelijk haar rijke bruidegom af om te trouwen met een ander. Een straatarme filosoof nog wel. Wij kunnen ergens nog wel sympathie voelen voor iemand die geen zin heeft in een door haar familie bedisselde trouwpartij, maar in het Athene van 325 v.Chr. kwam dit neer op een afwijzing van zo’n beetje alle maatschappelijke normen.
Hipparchia’s keuze tegen haar verloofde en voor een huwelijk met filosoof Krates is een historische gebeurtenis. Het staat althans in onze bronnen, die natuurlijk wel meer verhalen hebben over spectaculaire bekeringen tot de filosofie. Als Hipparchia werkelijk het waardenstelsel zo heeft ontmaskerd, zal haar vader haar een genadeloos pak ransel hebben gegeven.
Ontroerend
Niets daarvan bij Stok, die een familie schetst die zich onteerd voelde. Niet méér. Ik denk dat Stoks terughoudendheid een sterke keuze is. Het verhaal wordt in feite sterker, ontroerender als Hipparchia breekt met mensen die ondanks alles van haar houden. Zo spreekt het verhaal ons meer aan – en dat moet ook, want Stok heeft ons iets te melden. Haar Hipparchia is een commentaar op onze samenleving.
Een zinnetje dat steeds terugkomt is “zo is het nu eenmaal” – en dan blijken er steeds alternatieven te zijn. Traditionele waarden worden dan ontmaskerd. Dat is natuurlijk iets dat naar onze tijd valt te vertalen. In een samenleving waarin iedereen, alsof dat vanzelfsprekend is, streeft naar geluk en geluk vaak wordt gedefinieerd als genot, is het verfrissend als een van Stoks personages opmerkt dat als iedereen egocentrisch genot najaagt, de samenleving uiteindelijk verziekt raakt. Om die reden moeten we er bewust van zijn dat we onderdeel zijn van een samenleving. Anders gezegd, Stok gebruikt hier de Griekse filosofie om de neoliberale ideologie de maat te nemen.
Ikzelf denk dat de bestudering van de oude wereld het eerlijkst is als we haar om zichzelf bestuderen. Het contrasteren van oude en nieuwe meningen is echter zinvol, zelfs als het soms wat geforceerd wordt. Ik heb wel vaker geschreven dat de hellenistische filosofische stelsels zich hiervoor goed lenen.
De filosoof, de hond en de bruiloft is een mooie introductie, al was het maar omdat het een verhaal vertelt over echte mensen: een leergierig meisje dat aanvankelijk best wil trouwen en er haar best voor doet, maar langzaam aan haar milieu ontgroeit. Een familie die er niet blij mee is maar het accepteert. Zoals gezegd: ontroerend. Levensecht. Alleen al om dat verhaal: aanbevolen.
Jona Lendering is oudheidkundige, schrijft goede geschiedenisboeken (maar echt), heeft zijn eigen onderwijsinstituut en blogt dagelijks.
boeken, Jona Lendering, 16.12.2021 @ 10:30
RSS