De desinformerende universiteit (1)
Jona Lendering
Illustratie: Luis Ricardo Falero
Atlantis ligt op de Bahama-eilanden. Archimedes vernietigde Romeinse schepen met brandspiegels. Het christendom is ontstaan uit het verkeerde begrip van de cultus voor de vergoddelijkte Julius Caesar. Er zijn geheimzinnige dingen aan de hand bij de grote piramide.
Oudheidkundigen halen deze voorbeelden graag aan om te benadrukken dat ze goed moeten populariseren. De wetenschap dient immers de burger en de universiteiten moeten daarom hun activiteiten uitleggen en pseudowetenschap bestrijden. Het is sympathiek dat oudheidkundigen de genoemde voorbeelden beschouwen als prikkel om goed te populariseren, maar er is een probleem. Deze misverstanden leven helemaal niet.
Ik weet dat, omdat ik een grote website beheer over de oude wereld, Livius.org. Als laagdrempelig aanspreekpunt heb ik sinds 1994 ruim 3700 vragen over de Babyloniërs, Joden, Perzen, Grieken en Romeinen beantwoord. Die heb ik inmiddels geïnventariseerd en het viel me op dat ik steeds minder vragen krijg over pseudogeschiedenis.
Dat kan twee dingen betekenen: óf mensen hebben in de gaten dat mijn website voor hun vragen de verkeerde plaats is, óf de pseudohistorici hebben terrein verloren – een interpretatie die dan mooi parallel zou lopen met het verdwijnen van andere pseudowetenschappen, zoals de ufologie. Ik weet niet welke verklaring de juiste is, maar in beide gevallen blijken mensen in staat wetenschap en pseudowetenschap te scheiden.
Helaas is er geen reden om opgelucht adem te halen, want er is iets voor in de plaats gekomen dat even verontrustend is: verouderde kennis, zoals de welbekende ‘god van de gaten’ die de laatste jaren weer opduikt in discussies over de relatie tussen wetenschap en religie. Het idee is dat lang geleden god werd ingeroepen om zo’n beetje alle natuurverschijnselen te verklaren; met de opkomst van de wetenschappelijke methode bleken de goden steeds minder belangrijk; uiteindelijk kan god alleen nog resideren in de gaten van onze wetenschappelijke kennis.
Dit argument is aan het einde van de negentiende eeuw naar voren gebracht, toen de ideeën van James Frazer over oeroude natuurculten nog populair waren en vóór we veel wisten over de oudste vormen van religie. Inmiddels hebben we duizenden kleitabletten over dat onderwerp en weten we dat de weer- en natuurgoden minder belangrijk waren dan bijvoorbeeld de oorlogsgod en de beschermgoden van het koningschap. Het argument raakte daarom vergeten, maar is in de jaren negentig door evolutiebiologen weer teruggebracht in het maatschappelijk debat.
Zo zien we dus verouderde ideeën terugkomen, en dit soort misverstanden liggen – meetbaar! – steeds vaker achter de vragen die ik te beantwoorden krijg. Voordat ik die 3700 mailtjes natrok, dacht ik dat dit kwam doordat ik vaker zou worden benaderd door lager-opgeleide mensen, maar dit blijkt niet het geval. Misschien zie ik een “unknown unknown” over het hoofd, maar het lijkt erop dat de stijging van dit soort vragen voortkomt uit een reële toename van verouderde informatie, die niet zelden kan circuleren omdat ze opnieuw in omloop is gebracht door een gepromoveerde.
Gelukkig, zou je denken, is oudheidkunde ’s werelds minst relevante discipline. Het kan inderdaad niet veel kwaad. Maar het gebrek aan relevantie betekent óók dat er geen reden is om het niet gewoon goed te doen. Je kunt je van een klimaatwetenschapper, islamoloog, virusonderzoeker of econoom nog voorstellen dat de verleiding om tot bepaalde conclusies te komen onweerstaanbaar is, maar een oudheidkundige staat niet bloot aan zulke verlokkingen. Als zo’n onschuldige discipline dan zelf misverstanden in omloop brengt en bovendien een verkeerd beeld blijkt te hebben van de in omloop zijnde desinformatie, ligt de oorzaak in de universiteit zélf en niet daarbuiten. Het aantal misverstanden over de Oudheid is, om zo te zeggen, de barometer van de gezondheid van het wetenschappelijk bedrijf.
Wordt vervolgd
Historicus Luis Ricardo FaleroJona Lendering won in 2010 de Oikos Publieksprijs. Dit is het eerste deel van een bewerkte versie van zijn dankwoord.
Jona Lendering, 30.11.2010 @ 08:09
21 Reacties
op 30 11 2010 at 09:15 schreef Niek:
Ik heb de indruk dat je tegenwoordig veel meer pseudowetenschap voor je kiezen krijgt. Over de Oudheid zie ik op zenders als Discovery of National Geographic vaak de grootste kolder verschijnen en ook in boekhandels staan veel pseudowetenschappelijke werken. Bedenk verder dat ongeveer 99% van de informatie die je op Internet kunt vinden niet op feiten of op gedegen onderzoek berust.
Het resultaat is dat een meerderheid van de “verlichte” Westerse mensen geloof hecht aan allerlei complottheorieën, dat iedereen het klimaatmodel kan aanhangen dat het beste in zijn politieke straatje past en dat het aantal theologische verhandelingen over de Koran talrijker is dan het aantal moslims dat rondloopt.
op 30 11 2010 at 09:39 schreef Haes:
Ik vrees dat de ware liefhebbers van pseudowetenschap, zoals onder andere ufologie, eerder de weg weten te vinden naar sites als deze http://www.niburunews.com/ in plaats van jouw eigen site. Helaas!
op 30 11 2010 at 09:42 schreef gerard:
ja, zo is op Livius.org niets te vinden over de herkomst van de indo-europese talen, te lang geleden zeker.
op 30 11 2010 at 10:42 schreef sabaroth:
Leve de pseudo-wetenschap en religie, zonder die 2 zou er nooit zulke mooie fantasierijke afbeeldingen als hierboven zijn gemaakt.
op 30 11 2010 at 10:56 schreef Jona Lendering:
@Niek
“Ik heb de indruk dat je tegenwoordig veel meer pseudowetenschap voor je kiezen krijgt.”
Die indruk had ik eerst ook, vandaar mijn verbazing toen ik het controleerde aan de hand van mijn correspondentie. Pseudowetenschap valt ontegenzeggelijk op. Maar het blijkt niet representatief voor de desinformatie. Het verwarren van het opvallende met het representatieve is een logische misvatting; ik gebruik graag de naam Everest Fallacy, maar het is natuurlijk een gewone secundum quid.
http://www.frontaalnaakt.nl/archives/00001560.html
op 30 11 2010 at 12:34 schreef Smeets:
Jona,
Vind je dat Vic Meijer ook een pseudowetenschapper?
op 30 11 2010 at 13:24 schreef wim raven:
Over de islam is er inderdaad ook veel verouderde kennis in omloop. Wie heeft er nog lust om dat fenomeen serieus te bestuderen? Grote kans dat een onderzoeker tegenwoordig zowel militante moslims als islamhaters over zich heen krijgt. En wie zou er van de onderzoeksresultaten kennis willen nemen?
op 30 11 2010 at 14:11 schreef Niek:
Jona,
Daar heb je wellicht gelijk in. Ik zal er eens op gaan letten in de toekomst.
Smeets,
De grens tussen pseudo wetenschap en het populariseren van wetenschap kan vaak vaag zijn. Ook populair wetenschappelijke werken laten voetnoten en discussiepunten vaak weg om de leesbaarheid te bevorderen. Dat wil natuurlijk niet zeggen dat een en ander desinformatie betreft, maar voor niet-vakgenoten zal het lastig zijn een en ander te beoordelen.
wim raven,
Nu al weer een neo-godwin.
http://webwereld.nl/column/52690/godwin-nieuwe-stijl.html
op 30 11 2010 at 14:58 schreef yurp:
Niek,
volgens mij was je hem al behoorlijk voor hoor.
op 30 11 2010 at 15:39 schreef Niek:
yurp,
Ai, je hebt wel een beetje gelijk. Mischien is de neo-neo-godwin wel de discussie brengen op het onderwerp “mensen die de islam er bij halen”
op 30 11 2010 at 17:23 schreef wim raven:
@Niek: Jona zelf noemde de islamologen als risicogroep, en ik bevestigde vanuit mijn ervaring zijn indruk. Het zou merkwaardig en ook jammer zijn als het huidige islam-gelul ook de islam-wetenschap onmogelijk zou maken. Deze zal namelijk hard nodig zijn als de storm weer is gaan liggen.
op 30 11 2010 at 17:50 schreef MNb:
“Oudheidkunde kan inderdaad niet veel kwaad.”
Is dat wel zo?
http://nos.nl/artikel/199130-machtelozen-verdwijnen-letterlijk-van-de-kaart.html
en dan de paragraaf Politieke Archeologie.
Wat zou de reden zijn dat Jona Lendering op zijn voortreffelijke website geen korte biografie van Jezus van Nazareth, toch geen onbelangrijke figuur, geschreven heeft?
Zou een christen de volgende website hebben kunnen schrijven?
http://jesuspuzzle.humanists.net/home.htm
Plotseling is de oudheidkunde en de bijbehorende archeologie een stuk relevanter dan Jona Lendering doet voorkomen. De verlokkingen zijn eveneens evident.
op 30 11 2010 at 19:41 schreef Martin B:
@MNb
Dat doet denken aan 1984.
Who controls the past, controls the future.
op 01 12 2010 at 09:40 schreef Petrus de Rewa:
Natuurlijk wil ik hier het feestje niet verstoren, maar ook de heer Lendering begeeft zich af en toe op de rafelranden van de wetenschap. Het boekje Polderdenken. De wortels van de Nederlandse overlegcultuur (2005) is een zeer prikkelend boek, maar de wetenschappelijke basis is flinterdun. Het is te beschouwen als een vervolg van Hugo de Groot De antiquitate reipublicae Batavicae (Over de oudheid van de Bataafse Republiek, 1610, maar dan met andere argumenten. Interessante politieke denkbeelden, leuke constructie van een nationale identiteit, maar geen wetenschap.
op 01 12 2010 at 21:40 schreef diadorim:
Ik heb Frazer vroeger eens gelezen in relatie tot “The waste land” en het maakte een onuitwisbare indruk op me. De sporen van dit werk zijn overal in de moderne cultuur terug te vinden.
Er zijn 2 klassiekers op het gebied van pseudo-wetenschap die ik niemand onthouden wil:
http://www.kizmetsboekensite.eu/boeken/de_dageraad_der_magiers.php
en
http://www.freemasonry.bcy.ca/anti-masonry/webster_n.html
Nesta H. Webster is de belangrijkste (anti-semitische) samenzwerings theoreticus van de afgelopen eeuw. Een copie van haar werk is te vinden in de universiteitsbieb van Utrecht (althans 15 jaar geleden)
op 01 12 2010 at 23:02 schreef Jona Lendering:
@MNb
“Wat zou de reden zijn dat Jona Lendering op zijn voortreffelijke website geen korte biografie van Jezus van Nazareth, toch geen onbelangrijke figuur, geschreven heeft?”
Hij heeft wel een plekje:
http://www.livius.org/men-mh/messiah/messianic_claimants05.html
Maar je achterliggende punt is correct: het mag meer zijn. Maar ik werk niet van belangrijk naar onbelangrijk; als er al een volgorde is, dan is het (a) wat ik leuk vind en (b) wat nog niet online is. De Atheense democratie zou ook wel een plekje mogen hebben, want niet geheel van belang gespeend; maar daar is al genoeg van. Griekse vaasschilderkunst, gladiatoren en piramiden zijn elders ook goed gedaan – daar hoef ik me dus niet over te buigen. Iran en de Romeinen in Nederland daarentegen zijn elders slecht, of niet, behandeld; dus die hebben een streepje voor.
@Petrus de Rewa
“de wetenschappelijke basis is flinterdun”
Ik claim daar ook geen wetenschappelijkheid; ik heb het een mythografie genoemd (zie eerste zin) en heb verder een schets geboden van het Hollandse zelfbeeld – een mythe inderdaad – ten behoeve van immigranten. Overigens ben ik gevleid hier te worden toegesproken door iemand die mijn boekje gelezen heeft.
op 01 12 2010 at 23:47 schreef diadorim:
“Iran en de Romeinen in Nederland daarentegen zijn elders slecht, of niet, behandeld; dus die hebben een streepje voor.”
Iran is een curieus geval. Ik heb “perzisch vuur” gelezen en daarin worden de perzen zeer positief beschreven, in het boek van robin lane fox “de klassieke wereld” dat ik daarna las, zijn het barbaren.
op 02 12 2010 at 00:21 schreef Jona Lendering:
@Diadorim
Jammer dat je je tijd hebt verspild aan Tom Holland:
http://www.livius.org/opinion/opinion0013.html
Dat het geen goed boek is, ondanks een poging de balans recht te trekken, zou je hebben kunnen zien aan de inleiding, waarin een rijkelijk overdreven claim over het belang van de Perzische Oorlogen wordt gemaakt aan de hand van negentiende-eeuwse filosofen: Mill en Hegel. Het idee geleerden uit de twintigste eeuw te vragen lijkt me toch niet zo raar; om historici te vragen, lijkt me ook niet buitenissig.
Dat het boek überhaupt heeft mogen verschijnen, is een van de dingen die mij de laatste tijd het meest heeft verbijsterd. In feite keert hij terug naar de negentiende eeuw en beschouwt hij het opgeven van de analytische scherpte die historici in de twintigste eeuw hebben gewonnen, als een vooruitgang.
Mocht het je interesseren, lees dan Josef Wieshöfer, Das frühe Persien (2007). Dat is een historicus die wel weet waarover hij het heeft.
op 02 12 2010 at 18:28 schreef diadorim:
Ook raar. ik dacht altijd 550 = ecbatana, 547 = Lydie, 539 = babylonie, 525 = egypte (cambryses?), herbouw tempel jeruzalem = 516. Daarna expeditie over de Donau.
Ik vond het wel degelijk een goed boek, maar ik lees oude geschiedenis alleen als hobby. Ik heb ook rubicon gelezen en begin nu aan Mommsens 2 delige geschiedenis in de “pantheon der nobelprijs winnaars” serie.
op 03 12 2010 at 23:15 schreef phansen:
Onafhankelijke wetenschap bestaat nauwelijks.Ook oudheidkunde wordt regelmatig misbruikt om politieke en religieuze claims kracht bij te zetten.
Israel doet met zijn oudheidkunde-onderzoek weinig meer dan voortdurend religieuzen claims neerleggen op het recht op het huidige grondgebied, en nog sterker : het recht op Groot-Israel. En daarbij schromen deze, im mijns inziens pseudo, wetenschappers ook zij er niet voor om de boel te belazeren.
op 04 05 2013 at 12:13 schreef Aantekeningen bij de Bijbel · Livius Nieuwsbrief (63):
[…] zitten met hun neus in de boeken en met hun rug naar het internet. Uw redacteur legt uit: 1, 2 en het slot volgt […]
RSS