De Armeense genocide (4)

Tayfun Balçik

Foto: Sakiko Nomura

Vorig jaar heb ik op deze site drie stukken gepubliceerd die gedeeltelijk zijn gebaseerd op mijn scriptie uit 2008: Het faillissement van het Ottomaanse gedachtegoed. Een zoektocht naar de achtergronden van de Armeense genocide.

In discussies met ontkennende mede-Turken wordt vaak gezegd: ‘Waarom blijven de Armeense archieven gesloten?’ Dan riposteer ik: “Je hebt de Armeense archieven niet nodig om het genocidale karakter van de gebeurtenissen te erkennen. Turkse bronnen zijn voldoende” en plaats een link naar een van de bovengenoemde stukken op Frontaal Naakt.

Dit jaar broed ik al een tijdje op een nieuw stuk, maar het wou maar niet komen. Wat voor verschil zou het uitmaken, dacht ik, de tegenwerpingen zullen exact hetzelfde zijn, weer zullen de rollen omgedraaid worden met boze Turken op mijn dak die nog nooit hebben gehoord van Ahmet Emin, Falih Rifki, Ahmet Refik en tal van andere Turken die de gruweldaden bevestigen. Hoewel het niveau van de discussie soms beneden alle peil is, was ik vorig jaar toch van plan om het hele jaar door over dit onderwerp te publiceren. Gelukkig heb ik dat niet gedaan en ik concentreerde me meer op het off-line aangaan van gesprekken met andersdenkenden. Dat is veel nuttiger gebleken.

Klassiek ontkenningsverhaal

Maar het gevoel van unfinished business bleef. Mijn scriptie bestaat namelijk niet alleen uit een opsomming van citaten waar open en bloot over de massamoorden wordt bericht. Nee, dat gebeurt alleen in één paragraaf. Pas daarna, zou je kunnen zeggen, begint het meest interessante gedeelte. Het gedeelte waar verklaringen voor de vernietiging van een bevolkingsgroep worden geformuleerd.

Toch is de bewijsdrang volkomen legitiem in een debat waar de meningen zo uiteenlopen. Dat was zo in 2008, en dat is vandaag helaas nog steeds het geval. Daarom lijkt het mij verstandig om hier weer stukken te plaatsen die het klassieke ontkenningsverhaal ondermijnen.

De memoires van Huseyin Cahit Yalcin (1875-1957) zijn daarvoor uitermate geschikt. Yalcin was schrijver en politicus. Hij is vooral bekend geworden met emotionele artikelen over de veronderstelde ‘verwaarlozing’ van ‘de’ Turkse natie in de Osmaanse veelvolkerenstaat. Tijdens de oorlog zetelde hij in parlement voor het Comité van Eenheid en Vooruitgang (Ittihat ve Terakki). Een insider dus, die ook toegang had tot de Algemene Vergadering van de partij. De eerste keer dat hij in aanraking kwam met de Armeense politiek, schreef hij, was tijdens een reis naar de Dardanellen, waar Enver Pasa (hoofdcommandant van de Turkse strijdkrachten tijdens de Eerste Wereldoorlog) op inspectie was:

‘De Pasa had het over de gebeurtenissen in de Kaukasus, voornamelijk over de moeilijkheden die het leger ondervond vanwege het Armeense verraad. Opstandige Armeniërs raakten het Turkse leger van achteren. Enver wilde dit gevaar neutraliseren door alle Armeniërs in het oosten te verplaatsen. Toen hij mijn ernstige blik zag over de grootte en moeilijkheidsgraad van dat plan, vervolgde hij, ‘het land heeft werkende armen nodig. Deze Armeniërs zullen onaangetast gevestigd worden in gebieden waar ze geen schade kunnen berokkenen.’ ¹

Militair fiasco

Veel Armeense mannen werden ontwapend en tewerkgesteld in bataljons. De terugtrekkende Osmaanse troepen (tenminste wat ervan overgebleven was, ongeveer 90.000 soldaten zijn gestorven tijdens de slag bij Sarikamis) voerden onder de plaatselijke Armeense bevolking in het grensgebied ook de eerste slachtpartijen uit. Ze werden tot zondebok gemaakt voor het militaire fiasco van Enver Pasa tegen de Russen. Toen Yalcin weer terug was in Istanbul vernam hij via een collega uit het oosten nog meer over de Armeense politiek:

‘O Cahit, je moest eens weten wat er in Anatolië gebeurt, de Armeense kwestie is verschrikkelijk. Afwachtend keek ik hem aan en hij vertelde verder. Ik was erg verbaasd, want er was totaal geen overeenkomst tussen zijn verhaal en het verhaal van Enver, die had gegarandeerd dat de Armeniërs niets zou overkomen…’

‘Op een vroege morgen werd aan de deur geklopt. Het was de vrouw van Krikor Zohrab, het Armeense parlementslid. Ze was erg van slag. Haar man was samen met Vartkes opgepakt om berecht te worden in Diyarbakir. Ze vroeg of we naar Talat Pasa konden gaan om de berechting in Istanbul te laten plaatsvinden. Deze gebeurtenis had mijn vermoedens over de Armeense kwestie vergroot. De arrestatie van Zohrab en Vartkes was niet zonder reden. Talat wist dat Vartkes voor Armeense doeleinden werkte. Dat hij opgepakt werd en naar Diyarbakir is gestuurd, betekende dat hij niet meer terug zou keren. Maar ik kon mevrouw Zohrab niet afwijzen.’

‘Talat was nog aan het slapen. Halfwakker kwam hij naar beneden. Toen hij mevrouw Zohrab zag, wist hij gelijk waar het over ging. Met geduld hoorde Talat het aan en zei berouwvol dat haar man in Diyarbakir berecht zal worden. Hij probeerde haar nog gerust te stellen. Zohrab noch Vartkes zijn teruggekeerd. De bende die hen onderweg naar Diyarbakir had onderschept en vermoord, werd op bevel van Cemal Pasa gearresteerd en opgehangen. Vanaf toen had ik de grootte en het belang van de Armeense kwestie begrepen. Geruchten namen toe. Gedurende de oorlog heeft de Armeense kwestie nooit aan belang ingeboet. De Duitsers waren uitermate gepikeerd over deze zaak. Ze meldden openlijk dat ze ons op dit terrein niet zouden verdedigen tijdens de vredesonderhandelingen. Wie heeft de gedwongen migratie van de Armeniërs bedacht, voorbereidt en op deze manier uitgevoerd? Natuurlijk was dit niet het werk van één persoon. Telkens als deze kwestie in de Algemene Vergadering ter sprake kwam werd de boel de boel gelaten.’ ²

Beschermer van de Armeniërs

Zohrap en Vartkes behoorden tot de groep van ongeveer 250 Armeense intellectuelen die op 24 april 1915 in Istanbul werden gearresteerd om vervolgens in Diyarbakir te worden vermoord. Deze gebeurtenis wordt elk jaar herdacht als het begin van de genocide. Interessant is ook de rol van Cemal Pasa die de moordenaars terechtstelde. Hij is door sommige historici ook wel ‘beschermer van de Armeniërs’ genoemd, maar dat is waarschijnlijk te veel eer. Ook in zijn domein (Syrië – waar de overlevende Armeniërs aankwamen in de woestijn) vonden gruwelijkheden plaats. In zijn eigen memoires schrijft hij in ieder geval het volgende:

‘Ik wilde de Armeniërs naar de Anatolische binnenlanden sturen, maar mijn jurisdictie was te beperkt. Ik hoorde dat in Elazig en Diyarbakir aanvallen werden gepleegd op karavanen. Bij de uitvoering van de verhuizing had het leger geen enkele betrokkenheid, er waren hierover bezittingambtenaren in het leven geroepen. Maar ik vond het een verplichting ten opzichte van mijzelf om dergelijke aanvallen op rondtrekkende Armeniërs tenminste in mijn domein te voorkomen.³ 

Toen de deportatie van de Armeniërs in de noordelijke delen van mijn domein aan de beurt was, heb ik mij weer verzet, tevergeefs uiteindelijk. Door mijn sterke overtuiging dat de deportatie van alle Armeniërs naar Mesopotamië fataal zou aflopen, heb ik de huisvesting van velen van hen in Syrië en Beiroet kunnen realiseren. Op deze wijze heb ik zeker 150.000 Armeniërs verplaatst.⁵ Ik heb geen slachtingen verricht, maar heb ze juist voorkomen. Bovendien heb ik al die vluchtelingen op verschillende manieren geholpen.’

Armeens verraad

Aldus een verongelijkte Cemal Pasa. Nu weer terug naar Cahit. Tegen het einde van de oorlog viel het kabinet. Er kwam een andere regering, nu met Talat als grootvizier. Hierdoor was de post van Binnenlandse Zaken vrijgekomen. Cahit wilde op die plek.

‘Talat vroeg: ‘Wat ga je bij Binnenlandse Zaken doen?’

‘Al voordat we aan de vredestafel zaten, wilde ik de Armeense kwestie opgelost hebben’, antwoorde ik. Er deden vele verhalen de ronde. Ik zou de hele waarheid naar boven halen. Als er werkelijk onschuldige mensen zijn vermoord, of indien hun huizen geplunderd zouden zijn, zou ik de daders laten oppakken. Als er geen militaire redenen meer waren voor hun verblijf ergens anders, zou ik ze weer terugsturen. Op deze manier zou de Armeense kwestie de vorm aannemen van een tussengebeurtenis: een tijdens de oorlog ontstaan probleem vanwege het Armeense verraad. Talat was niet gecharmeerd van dit idee.⁶

Poot stijf houden

Cahit wordt uiteindelijk minister Bouwzaken. Hij geeft later toe dat het zo beter was.

‘Wanneer ik terugdenk aan het gesprek met Talat in de Algemene Vergadering krijg ik rillingen. Wat als ze mijn ideeën hadden geaccepteerd? Als de Armeniërs weer in het oosten waren teruggeplaatst, zouden ze ons tijdens de Onafhankelijkheidsoorlog (1919-1922) van achter hebben geraakt. Groot-Armenië is net als het verdrag van Sevres onverwezenlijkt gebleven. Er was per slot van rekening een Turkse beweging voor de onafhankelijkheid van Anatolië. Deze Turkse machten konden, nu het achterland beveiligd was, hun poot stijf houden. Het zou een vergissing geweest zijn om vanuit humanitaire overwegingen de nationale veiligheid te vergeten’.⁷

Hoe heeft het zo ver kunnen komen? Om 1915 te kunnen begrijpen, moet je kijken naar wat er daarvoor allemaal is gebeurd. Maar daar vertel ik een volgend stuk over.

Tayfun Balçik is historicus, gespecialiseerd in de moderne geschiedenis van Turkije en die van Amsterdam-West. Hij heeft een Facebook-pagina.

^{1. [H.C. Yalcin, Siyasal Anilar (Istanbul 1976) 233]↩}

^{2. [Yalcin, Siyasal Anilar, 235]↩} 

^{3. [Cemal Pasa, Hatiralar: Ittihat, 440]↩} 

^{4. [Ibidem, 440]↩} 

^{5. [Ibidem, 441]↩}  

^{6. [Ibidem, 242]↩} 

^{7. [Ibidem, 243]↩}

Tweet

Tayfun Balçik, 20.04.2016 @ 07:06

[Home]
 

Δ