Creatieve destructie
Niek Holtzappel
Illustratie: Suehiro Maruo
Veel mensen, zeker zij die zichzelf rechts noemen, menen dat er een sinister complot gaande is om de Westerse beschaving te ondermijnen. Vaak wordt dit met de term “Cultuurmarxisme” aangeduid.
Sinds de Industriële Revolutie maakt de wereld grote materiele veranderingen door. Deze veranderingen hebben ook hun weerslag op tradities en cultuur. In de verstedelijkte, industriële en individualistische samenlevingen zijn ook nieuwe normen en waarden ontstaan die de oudere waarden hebben vervangen. Dit is niet het gevolg van een samenzwering van Marxistische activisten, dit is gewoon het logische gevolg van kapitalisme en vrije markt. Om even de grote boosdoener Marx aan te halen: “De Bourgeoisie is de meest revolutionaire klasse tot nu toe”.
Nieuwe grenzen
Inherent aan kapitalisme en en een vrije economie is het proces van creatieve destructie zoals dat door Schumpeter werd omschreven. Bestaande producten, productieprocessen en de daarbij behorende instituties worden in een continu proces vervangen door nieuwere en betere producten, processen en instituties. Traditionele samenlevingsvormen zijn verdwenen en een meer individualistischer en stedelijke samenleving komt ervoor in de plaats. Oude grenzen vervagen en nieuwe grenzen verschijnen weer.
Vanaf het begin van het moderne kapitalisme stuit dit proces op weerstand. Ter linkerzijde zie je frustratie over het teloorgaan van kleine zelfstandige ambachten en de “degradatie” van ambachtslieden tot loonarbeider. Ter rechterzijde zie je de ambivalentie tegenover het teloorgaan van traditionele normen en waarden en de schaalvergroting die de oude grenzen en nationale ruimte overstijgt.
Kapitalistisch proces
De belangrijkste oppositie in de negentiende eeuw tegen het klassiek-liberalisme kwam niet zozeer van socialisten maar van conservatieven. Het socialisme van Marx stond zelfs positief tegenover het kapitalisme, het proces van creatieve destructie zou uiteindelijk leiden tot een geglobaliseerde en hoogontwikkelde industrie en daarmee de wereld rijp maken voor een revolutie. Het kapitalisme was een historisch noodzakelijke fase om tot het communisme te komen. Linkse antiglobalisten hebben dan ook weinig van Marx begrepen, zij willen het kapitalistische proces in de kiem smoren. De econoom Marx week niet veel af van de klassieke economen als Smith en Ricardo, de filosoof Marx was echter een revolutionair die streefde naar een revolutie.
Huidige conservatieven betreuren de gang van zaken ook. Globalisering leidt tot een meer kosmopolitische wereld waarin producenten met gemak hun productie kunnen verplaatsen en waarbij dure arbeid vervangen kan worden door machines of arbeid in goedkopere landen. De schaalvergroting leidt tot het verdwijnen van oude bedrijven en bedrijfjes, de schaalvergroting in de landbouw leidt tot het verdwijnen van plattelandsgemeenschappen en het toegenomen verkeer van personen, goederen en diensten leidt tot het vervagen van nationale grenzen en culturele eigenheid. Het toegenomen individualisme leidt bovendien tot leefvormen die voorheen ondenkbaar waren. Naast het traditionele gezin ontstaan ook andere samenlevingsvormen of veel individuen kiezen ervoor helemaal zelfstandig te gaan leven.
Creatieve destructie
In tegenstelling tot in de Negentiende eeuw richten conservatieven zich niet meer op het kapitalisme maar op de zogenaamde cultuurmarxisten. Inderdaad juichte Marx het proces van creatieve destructie toe, maar dat maakt het proces van creatieve destructie nog niet marxistisch.
Inderdaad zullen sommige marxistische denkers nog steeds denken dat ze het proces van creatieve destructie een handje kunnen helpen om zo de revolutie dichterbij te brengen, maar ook zonder deze lui zal de ontwikkeling gewoon verder gaan zolang er een vrije, ondernemingsgewijze productie bestaat.
Het idee van cultuurmarxisme vond al in de jaren 1900-1940 ingang. Met name in Duitsland werden alle moderne ontwikkelingen geweten aan, wat zij noemden, Kulturbolschewismus. Vaak ging dit gepaard met antisemitisme. De Frankfurter Schule bestond voor een groot deel uit mensen met een joodse achtergrond.
Conservatieve zuurpruimen
Een ander punt dat wordt aangehaald is de zogenaamde “zelfhaat” van het Westen. De typisch Westerse eigenschap tot zelfkritiek en het kritisch kijken naar de eigen geschiedenis en zekerheden wordt dan afgedaan als ondermijnend. Veel mensen kunnen niet tegen kritiek en zien deze kritiek dan ook als een aanval op hen zelf en op alles waar ze voor staan.
Dit terwijl kritisch kijken naar jezelf en leren van je fouten kan leiden tot verbetering. Zelfs de kritiek van de Frankfurter Schule heeft geleid tot betere inzichten. De waanzin waarmee het Westen zich in een massale vernietiging stortte tijdens twee wereldoorlogen is geanalyseerd en verklaard waarmee een herhaling (hopelijk) een stuk onwaarschijnlijker is geworden. Autoriteit is ter discussie gesteld en er is meer ruimte gekomen voor mensen die niet met de mainstream willen meegaan. Nog niet zo lang geleden was er geen ruimte voor homo’s, voor ongehuwde vrouwen voor non-conformisten om te doen wat ze nu doen. Autoriteit is niet meer vanzelfsprekend, iets wat we nu ook zien bij het zeer kritisch kijken van burgers naar de eigen overheid en overheidsdiensten.
Dit is alleen maar toe te juichen. Niet toevallig zijn het ook de landen die relatief het meest kapitalistisch zijn waar je de meeste zaken ziet die de conservatieve zuurpruimen doet huiveren; namelijk gelijke rechten voor homo’s, liberale abortuswetgevingen, ruimte voor andere culturen, moderne kunst en architectuur, alternatieve samenlevingsvormen en nog veel meer zaken.
Zelfkritiek en globalisering
Al deze zaken zijn dus niet het gevolg van een of ander cultuurmarxistisch complot, hoewel sommige marxisten deze zaken zeker zullen toejuichen. Deze zaken zijn een logisch gevolg van de vrije markt en het kapitalisme. Het is een onstuitbaar proces van verbetering en globalisering waarin oude zaken continu plaats maken voor nieuwe zaken.
De verliezers zullen zich ertegen verzetten, maar de mensheid als geheel is er alleen maar op vooruit gegaan. De wereld is een stuk beter geworden de laatste decennia. Ondanks al het slechte nieuws vallen er anno 2016 minder doden door geweld, honger en ziekte dan in welke periode dan ook hiervoor. De welvaart neemt wereldwijd gestaag toe en het milieu wordt, ondanks alle horrorverhalen, steeds schoner. Dit hebben we voornamelijk te danken aan de kapitalistische proces van creatieve destructie, de zelfkritiek en de globalisering.
Een leuk artikel waarin het laatste wordt onderbouwd kun je hier lezen op
Niek Holtzappel is een kleine zelfstandige niet al te hardwerkende Nederlander. Hij is te volgen op Twitter en op Facebook. Lees ook zijn stuk ‘De Libertarische Partij moet linkser worden‘.
Gastschrijver, 27.05.2016 @ 09:00
9 Reacties
op 27 05 2016 at 10:15 schreef MNb:
“De welvaart neemt wereldwijd gestaag toe”
Resultaten in het verleden zijn geen garantie voor de toekomst. Het milieu mag schoner worden, de biodiversiteit neemt gestaag af, het klimaat warmt op en er dreigt schaarste aan drinkwater.
op 27 05 2016 at 11:11 schreef Jah Wehkamp & The Mystic Revelations Of Pastafari:
Ik ben het niet eens met de tekst van Niek Holtzappel. Die is selectief en onterecht rooskleurig.
Ik geef nu een link die mijn eigen gedachten en gevoelens over deze kwestie heel goed reflecteert.
https://www.theguardian.com/books/2016/apr/15/neoliberalism-ideology-problem-george-monbiot
op 27 05 2016 at 11:30 schreef machiel:
Ik kan niet zeggen dat ik helemaal overtuigd ben, maar een interessant artikel is het wel.
op 27 05 2016 at 12:48 schreef Floris Schreve:
In het hele nieuwrechtse spectrum, van de Leidse Burkestichting, via Martin Bosma, actiejournalist Joost Niemöller tot (zeer uitgesproken zelfs) Anders Breivik in zijn manifest, wordt het erfgoed van de Frankfurther Schule verworpen (Adorno, Benjamin, Habermas en als belangrijkste hedendaagse erfegenaam Peter Sloterdijk), omdat dit het westerse zelfvertrouwen zou hebben ondermijnd. Terwijl het wat mij betreft juist van kracht getuigt om tot zelfkritiek in staat te zijn, zowel voor een individu als voor een hele samenleving. Niet in staat zijn tot zelfrelativering of zelfkritiek, of niet in staat zijn om naar jezelf te kijken door de bril van iemand anders is meestal een teken van zwakte en onzekerheid. Zie hier de bange boze burger en het hedendaagse rechtspopulisme, dat van die onzekerheid de politieke vertaling is. Zeer eens dus met het bovenstaande artikel.
op 28 05 2016 at 23:36 schreef Klaas Levelt:
Interessant stuk, maar een beetje rare opmerking over antiglobalisten: waarom zouden die Marx niet goed begrepen hebben? Misschien zijn ze het gewoon niet met hem eens. De linkse beweging is in de loop der jaren nooit exclusief marxistisch geweest.
op 29 05 2016 at 15:57 schreef Hans Naaktloper:
@ Niek Holtzappel
Degradatie van ambachtslieden tot loonwerkers heeft zeker plaatsgevonden. Je mag de aanhalingstekens dus best weglaten. Wat die degradatie inhoudt, daar is deze ruimte te klein voor, lees Charles Eisenstein – Sacred Economics.
Dat het milieu steeds schoner wordt terwijl de welvaart alsmaar toeneemt is een dwaling van de eerste orde. Je diskwalificeert de kennis over de toenemende milieuvervuiling door die kennis en ervaring af te doen als horrorverhalen? Wat een giller.
Burgerlijke vrijheden die jij benoemt zijn nooit het doel geweest van kapitalisten, maar hooguit een lastig bijprodukt. Je kunt o.a. zien aan de geheime onderhandelingen over allerlei ‘handelsverdragen’, die negatief ingrijpend zijn op democratische principes, dat je stelling dat kapitalisme vrijheid of democratie genereert, niet klopt.
In de laatste alinea komt de arrogante aap uit de mouw, want jij weet te melden dat de mensheid in z’n geheel er op vooruit is gegaan, misschien lijkt dat zo voor iemand die gelijkschakeling en eenheidsworst niet kan onderscheiden van onafhankelijkheid en autonomie.
George Carlin had een mooie daarover: Kapitalisme brengt ons alleen veel keuze aan rotzooi!
op 30 05 2016 at 08:02 schreef Niek Holtzappel:
Het is een misverstand om neoliberalisme 1 op 1 gelijk te stellen aan kapitalisme en vrije markt. Het bankenwezen is een sector die niet is onderworpen aan de creatieve destructie. Was dit wel het geval geweest dan had men de grote banken gewoon laten omvallen.
Het is wel zo dat sinds het losser maken van de economie de armoede wereldwijd is gedaald. Waren er in de jaren ’60 nog meer dan een miljard ondervoede mensen op 4-5 miljard inwoners, nu zijn er minder dan 500 miljoen ondervoeden op 7 miljard inwoners. Er zijn wereldwijd meer mensen die aan obesitas lijden dan aan ondervoeding.
Kapitalisme mag ons dan veel keuze aan rotzooi brengen, in de pre kapitalisme was er weinig keuze, en wat er te kiezen was was ook rotzooi.
op 30 05 2016 at 15:42 schreef Sasha Berkman:
Zeg maar tegen de nabestaanden van diegenen die levend uit vliegtuigen werden gegooid in Zuid-Amerika bv, dat kapitalisme iets goeds heeft gebracht.
op 31 05 2016 at 08:20 schreef Niek Holtzappel:
Dat heeft weinig met kapitalisme te maken Sasha, meer met een aristocratische elite die de vrije associatie en creatieve destructie met alle geweld wilde tegengaan.
RSS