De omgevallen man

Hafid Bouazza

Geconfronteerd met de beschrijving van de pijn die gepaard gaat met ontwenning, in dit geval ontwenning van alcohol, moet ik zoeken naar een passende stijlfiguur en dit zal wel de metafoor worden, aangezien elke kunst voor mij een metafoor is. Nu heb ik nooit de behoefte gevoeld mijn ervaringen voor mijzelf aan inkt en papier toe te vertrouwen (laat staan aan een publiek) – inkt en papier ja, omdat bij een dergelijke therapeutische bezigheid het contact met pen en de druk van pen op papier en de snelheid waarmee pen gehanteerd en de mate waarin papier mishandeld dan wel gestreeld wordt van groot belang zijn: de uitslag laat zich uiteindelijk niet lezen uit de inhoud, maar uit het handschrift, de doorhalingen, omissies, vlekken en marginale droedels. Weliswaar is het bijhouden van een dagboek onderdeel van de ontwenningskuur, maar dat is voor praktisch gebruik. Dat u nu dit stuk onder ogen krijgt is omdat het in opdracht is geschreven, waarmee ik niet een eventueel falen wil verontschuldigen, maar slechts een feit vermelden. Daarbij ben ik nog niet eens zo lang geleden begonnen met ruien, dus ik schrijf de profundis, niet geheel vanuit de bodem, een paar treden hoger, maar vanuit een diepte desalniettemin.

Waarom heb ik de opdracht aanvaard? Omdat hij de kern raakt van in elk geval mijn schrijverschap: mij verschuilen achter een muur van exhibitionistische woorden. Zoals Geerten Gossaert het in een van zijn ‘Gestalt-gedichten’ uitdrukt:

De dichter, met een wijle uit woorden saamgeweven
En rond zich als een waas van weemoed uitgespreid,
Verbergt, voor het gemeen, de waarheid van zijn leven…
Het smartelijk gelaat van eige’ ellendigheid.

Want, zoals Gerrit Komrij het verwoordt: ‘Een ouwe zeur heeft nooit gebrek aan stof. Niets zal tot hem doordringen van de ellende die kleeft aan het blijvende, het leed dat zich verschuilt in het massieve en de pijn die samenvalt met ons wezen.’

Niet zeuren, maar ons laten doordringen door de pijn die samenvalt met ons wezen: dat is een goede definitie van zelfdestructie. Misschien dat het creatieve proces een manier is om de pijn bezweren, ik weet het niet; woede kan ook een drijvende kracht zijn, maar wat is woede uiteindelijk anders dan kwetsbaarheid die van zich afblaft en afslaat? Voor mij had de ontdekking de wereld te kunnen stofferen met woorden, of sterker nog werelden te creëren uit woorden en de extase waarmee dit gepaard gaat, iets in mij geopend, een hongerige, gulzige wellust van de geest, van het bewustzijn; en om dat bewustzijn constant te prikkelen greep ik tevens naar de alcohol en drugs: alleen door de geest te ontregelen, kan men leren hoe de geest ‘gewoonlijk’ werkt. Het was een ontdekking van de mogelijkheden van de geest. Ik weet niet of de roes opgewekt door middelen een substituut was voor werkeloze tijden of dat middelengebruik een voortzetting was van het creatieve proces. Anthony Burgess schreef dat schrijvers een kroeg nodig hebben, omdat het schrijven een eenzaam proces is en dat de schrijver via de kroeg contact met de buitenwereld zoekt. En dat is wat mij aantrekt in kroegen, hun oorspronkelijke functie als pleisterplaats, waar mensen op doorreis even samenkomen, het stof van het verlaten land nog in de kleerplooien – in moderne tijden: de slaap en de ergernis van het huiselijk leven nog in de blik.

Het is een manische hartstocht, een geestelijke vraatzucht, maar weldaad put uiteindelijk uit en de energie om te werken raakt uitgeput. En wanneer werk wordt gefnuikt door alcohol of enig ander middel, dan rest er niets anders over dan te pijn te lijden die je niet meer tot verbale extase om kunt zetten. Dan word je een sjabloon van jezelf. Of je moet de extase die je niet meer kunt uitdrukken gaan leven: zie Jim Morrison, die ontegenzeggelijk poëtisch talent had. Kunst is, naar mijn idee, de beleving van genot, niet het lijden aan genot.

Ik zeg dit niet uit berouw – integendeel, want ik ben geen renegaat – ik denk juist dat zo’n toestand het diepste inzicht in jezelf kan verschaffen. En zelfinzicht daar heeft de omgeving niets aan,; zij zal het zien als een vorm van egoïsme (soit), maar voor mij was het de hoogst haalbare vorm van onafhankelijkheid, van een soort eenzaamheid, in een cocon van hersenspinsels, geweven door mijn hoogst persoonlijke kleurige demonen: ik heb ze gezien. De externalisatie van innerlijke schimmen, is iets wat bewonderenswaardig is aan ons brein, die zelfs tijdens de slaap niet rust (dromen). En ik kijk er met weemoed op terug: zo naakt als men zich de eerste tijd zonder alcohol voelt, zo heb ik mij nog nooit gevoeld. De mensenschuwe die in sloten van alcohol werd ondergedompeld komt naar buiten; de roes harnast je in veiligheid, maar verblindt voor het aanzicht dat je toont; ik schrok toen een mij onbekende vrouw mij aansprak met de woorden dat ze blij was dat ik er beter uitzag: ze had mij daarvoor door de ruiten van een winkel gadegeslagen en had zich zorgen gemaakt. Ik had mij niet slecht gevoeld.

Ook aanvaardde ik de opdracht om mij weer in een hoek te laten drukken, waaruit ik daarna weer ontsnappen kan. Ik ben van allochtoon, die de Tachtigers bewondert en de Abele Spelen leest, van afvallige islam-criticus naar drugsgebruiker en toen absintdrinker geworden – nu ben ik daar van af en zal ik wel de ex-alcoholist worden. Om mij dan weer te ontkluisteren. Is dit vluchtgedrag? Veel zullen zeggen dat overmatig middelengebruik een vorm is van de werkelijkheid ontvluchten, maar dat is niet waar: overmatig gebruik is zelf een vorm van werkelijkheid. Het is de straatrover en de nomade naast de huisbewoner en kraker – alleen heeft de dipsomaan slechts zijn eigen organen om te beroven en zijn eigen gemoedswoestijn om in te verdwalen. In deze nuchtere dagen huist mijn geest, een octopus, in een lichaam dat zich als een hagedis beweegt: er is geen alcohol om mij in de traagheid van een vloeibare diepte te doen deinen.

Een serieuze poging om als schrijver en niet als lijder mijn eigen toestand bij te houden, zou onvermijdelijk resulteren in het intellectualiseren of retoriseren van wat niet retorisch noch intellectueel is. Het is niet ‘hoezee ik ben van de drank af!’, noch is het ‘o wee ik ben van de drank af’- het is geen van beide of iets van allebei: ‘o wee wat een hoezee’, of vice versa.

De oxymoron is onvermijdelijk; als verslaving en zelfdestructie ook een oxymoron zijn, zoals het woord ‘roofbouw’ al aangeeft, dan moet ontwenning dat ook zijn – een ‘herstelafbraak’ misschien? Of men lijdt door wat men krijgt of men lijdt door wat men niet krijgt. En de stijlfiguur oxymoron overheerst dan ook in het boek Opium van Jean Cocteau dat hij tussen 1929 en 1930 toen hij van opium aan het afkicken was. Het is nu pas, bij derde lezing, dat ik het boek iets meer waardeer dan aanvankelijk – in literaire zin wel te verstaan. Het is dan ook kenmerkend dat niet de kalme toon van zijn woorden en wat voor diepgaande overpeinzingen moet doorgaan zijn pijn uitdrukken, maar de tekeningen die hij daarbij maakte. Die zijn gewelddadig mooi.

Opmerkelijk vond ik deze zin van hem: ‘Een boom zal stellig lijden van de groei maar het afvallen van de bladeren niet voelen.’ Omdat ik – in een geheel andere context – ooit dit schreef: ‘We kunnen het niet horen, maar wie weet met welke kreet een blad onwillig loslaat en neerdwarrelt. Ik huiver bij de gedachte en dank mijn doofheid.’ Is ontwenning een groei met pijn of een verlies zonder pijn? Zijn eigen aantekeningen lijken zijn metafoor te ontkrachten.

Een rake observatie van hem is de volgende: ‘Zomin als men een ontwenning mag verwarren met een herstel van tyfus of een onderdrukking door middel van lichamelijke oefeningen…., mag men de vergiftiging verwarren met een gewoonte. Sommige mensen schuiven alleen ’s zondags. Zondags kunnen ze niet zonder opium: dat is de gewoonte. De vergiftiging verwoest de lever, tast de zenuwcellen aan, constipeert, droogt de slapen uit, vernauwt de iris van het oog. De gewoonte is een ritme, een eigenaardige honger die de schuiver kan hinderen maar hem geen enkel nadeel berokkent.’

Het is dat ‘nadeel’ dat de verslaafde zoekt, wat ik heb gezocht in alle middelen. Wanneer het gevoel van genot overging in overmoed en overmoed in een besef van zelfbeschikking en de zelfbeschikking in zelfdestructie is moeilijk aan te geven (ik heb wel een vermoeden), maar praktisch gezien begon dat toen drank en kroegbezoek niet meer synoniemen waren, maar de drank in huis werd verwelkomd: de werkelijke dipsomaan is de thuisdrinker; kroegbezoek is een ritueel.

Zoals Cocteau treffend zegt: ‘Wat het individualisme ook zij, de eenzame, gereserveerde, aristocratische, weelderige, monsterachtige kant van het meesterwerk, het blijft er niet minder sociaal om, in staat anderen te bereiken, te ontroeren… Maar de behoefte zich uit te drukken, in verbinding te staan met de buitenwereld, verdwijnt bij de genotzoeker.’

Dan is men, in mijn beleving, echter het genot voorbij. Ik ben niet gestopt uit gezondheidsoverwegingen, maar omdat ik daar was, waar ik onbewust wezen wilde: verslagen worden. Zoals Martin Scorsese (zelf bijna gestorven aan een overdosis cocaïne) zei; ‘It was a matter of pushing the envelope, of being bad, seeing how much you can do…I wanted to push all the way to the very end, and see if I could die.‘

Sterven wilde ik niet, maar hoe dichtbij kon ik komen? En dan is er die ironie, of de oxymoron, van zelfdestructie als een vorm van creativiteit, zoals blijkt uit de scène in Raging Bull waarin De Niro zijn broer vraagt of hij naar bed is geweest met zijn vrouw (de bekende one-liner). Scorsese zegt hierover: ‘What I took from myself was the tenacity of a man who is so paranoid and so self-destructive that even though he knows nothing, he will conduct an investigation of the person closest to him as if he knows exactly what happened, and he will not accept no for an answer, which means he sets up everything to destroy himself.’

Hoe verwrongen het ook moge klinken, dit is creatief, zoals paranoia, hallucinaties, gedichten en verhalen en films en tekenfilms en opera’s en muziek creaties zijn van het brein. Dit is waanzin en dat waanzin en creativiteit dicht bij elkaar liggen is al lang voer voor onderzoek en contemplatie.

Opvallend en grappig genoeg is het boek dat ik voltooide (over een periode van drie jaar) tijdens een periode van geheelonthouding van zowel drugs als alcohol, mijn roman Salomon, waarvan sommigen meenden dat ik het onder invloed had geschreven. Mijn lucide toestand gaf mij de mogelijkheid om te putten uit mijn trips en hallucinaties en andere bewustzijntoestanden uit mijn verleden en in die zin klopt het dan ook dat drugs deuren kunnen openen in de geest die voor sommigen anders gesloten zouden blijven en de creativiteit kunnen aanwakkeren. Paul Schrader (regisseur en co-scriptschrijver van Raging Bull) zei hierover; ‘When you’re very, very stoned you have access to fantasies that are harder to get when you’re straight, particularly for somebody like me that didn’t have access to that inner life. The prose gets sometimes a little excessive, and the syntax gets a little whacked. But it’s basically what you want to say, and often, very, very, alive.’

Dit laatste kan ik niet bevestigen, want ik heb nooit onder invloed geschreven, om de simpele reden dat de roes het creatieve proces verving; het luchtkasteel voor het solide bouwwerk. Ervaringen, sensaties onder invloed werden weggestopt voor later gebruik. De weg van overvloed leidt zeker tot het Paleis van Wijsheid, zoals Blake zegt, als men onder wijsheid zelfinzicht begrijpt – de intrinsieke eenzaamheid van de mens, een geest afgesloten door vlees. Eén is voor de wijze niet genoeg, anders dan het spreekwoord wil: een kus vertelt ons niet wat erotiek is, noch een teug waartoe alcohol in staat is. Middelmatigheid is een wiegelied; verslaving een opera. (Cocteau schrijft dat Stravinsky’s Le Sacre du Printemps de ontwenning het beste verklankt.) En dat een afdaling in de hel of de goot in jezelf daarbij hoort, is niets anders dan een voortvloeisel van de dualiteit of dialectiek van het menszijn.

Na de eerste euforische visioenen van de opium en LSD, goud en groen, kwamen altijd de angstige taferelen, goud en zwart. Maar de laatste hebben mij nooit afgehouden van verder gebruik – integendeel. En toen kwam de absint en na de euforie en de vriendschap (‘…since, through life’s varied round / In the goblet alone no deception is found‘ Byron) , bleek ik allengs in zijn greep en de greep beviel mij, omdat het de onbesliste worsteling was of omhelzing met de engel, of groene fee:

… Een kreupele keert.
‘Hebt gij zijn aangezicht gezocht?’
‘Ik zag. Maar heb den Engel
Níet overmocht.’

Gossaert weer.

Dit moet ik benadrukken: ik bewonder de koppigheid waarmee en de mate waarin de mens tot zelfdestructie in staat is. En ik haast mij erbij te vermelden dat dit geen zelfverheerlijking is: ik ben niet de gehele weg gegaan. En ik bewonder de drank absint: een vloeistof die zulke dingen met je hersenen kan doen, is mijn bewondering waard.

In een Marokkaans lied komen de volgende humoristische regels voor: ‘Kon ik maar een fles zijn: ik zou dronken worden zonder om te vallen.’

Ik ben omgevallen; ik ben niet wijzer, noch droeviger – de pijn was er altijd en zal altijd blijven, alcohol heeft hem niet weggehaald noch veroorzaakt, nuchterheid polijst hem niet weg –ik ben alleen geen fles, want niet van glas, maar kan breken, want ik ben van been. Ik weet alleen een ding zeker: de alcohol zal voor mij nooit meer hetzelfde zijn. Geen hoezee en ook geen owee, maar de beginnende, schuinse herfstbladerval van een man die erkent dat hij nog verder groeien moet. En groei houdt altijd verlies in.

Hafid Bouazza (1970) schildert, componeert, kookt, goochelt, bedwelmt, prikkelt de zinnen en verruimt de geest met zijn woorden. Onderga zijn boeken. Dit essay verscheen twee weken geleden in NRC Handelsblad en eerder deze week in dagblad De Morgen.

Tweet

Algemeen, 01.12.2007 @ 12:59

[Home]
 

Δ