Compromis met de duivel
Peter Breedveld
Plaatje van Jean-Léon Gérôme
Ingenieur Marinus Hendrik Damme was één van de machtigste captains of industry van het vooroorlogse Nederland. Hij was directeur van de Amsterdamse NV Werkspoor, die machines en spoorwegmaterieel produceerde, en voorzitter van de Vereeniging van Metaal-Industrieelen. Toen Nederland in 1940 werd bezet door de Nazi’s, maakte Damme deel uit van een groepje industriëlen dat nauwelijks kon wachten om met hen in zee te gaan. Tegen het nadrukkelijke bevel in van Generaal Winkelman, plaatsvervanger van de naar Londen uitgeweken Koningin Wilhelmina, sleepten Damme en zijn kornuiten al in de eerste maand van de bezetting een flink aantal Duitse lucratieve opdrachten in de wacht.
Damme had gecollaboreerd met de Duitsers, en na de oorlog kwam er een gerechtelijk onderzoek naar zijn gedrag. De zaak Damme was de testcase van het justitioneel optreden tegen grootindustrielen wegen economische collaboratie, aldus jurist Joggli Meihuizen, schrijver van het boek Noodzakelijk Kwaad, over de bestraffing van de economische collaboratie.
Damme is echter nooit gestraft. Damme had namelijk vrienden. Hij maakte deel uit van wat Meihuizen het wij-circuit’ noemt. Hij kende Dirk Stikker, oud-directeur van Heineken en oprichter en voorzitter van de in 1945 opgerichte Stichting van de Arbeid, waarvan Damme een paar jaar later voorzitter zou worden. Ook kende hij Prins Bernhard, die tegen de vervolging van economische collaborateurs had gepleit, omdat volgens hem het bedrijfsleven zichzelf wel zou zuiveren.
Stikker begon in de zomer van 1947 een actie om te voorkomen dat vooraanstaande Nederlandse industriëlen wegens economische collaboratie zouden worden berecht. Hij geloofde dat de economische wederopbouw van Nederland gevaar zou lopen als de top van het bedrijfsleven zou worden afgeroomd. Hij kreeg de voorzitters van de voornaamste vakverenigingen achter zich, die hij allemaal kende uit de Stichting van de Arbeid. Volgens Meihuizen was dat een kwestie van loyaliteit: Stikker had hen een plaatsje in de Stichting van de Arbeid gegeven, daar stond natuurlijk wat tegenover.
De Nederlandse regering besloot nog tijdens de oorlog dat economische collaborateurs als Damme niet zouden worden vervolgd. Dat voornemen dreigde te worden gedwarsboomd toen voorjaar 1945 na de bevrijding van het zuiden van Nederland, de directie van de prestigieuze Zeeuwse scheepswerf De Schelde toch wegens economische collaboratie werd gearresteerd.
Op aandringen van Stikker, de bankier Horatius Albarda en directeur F.Q. den Hollander van de Amsterdamse Artillerie-Inrichtingen Hembrug, werd door de regering een veertigtal zuiveringsraden voor het bedrijfsleven ingesteld, voor elke bedrijfssector één. In die raden zaten leden van het bedrijfsleven zelf. Meihuizen: Het bedrijfsleven mocht zichzelf dus zuiveren. Daarmee was de angel uit de bestraffing van de economische collaboratie gehaald.
Boven de zuiveringsraden stond de Centrale Zuiveringsraad, met als voorzitter de invloedrijke jurist Jan Donner, grootvader van de huidige minister van Sociale Zaken. Donner was er van meet af aan van overtuigd dat het belang van de wederopbouw moest prevaleren boven het belang van een eerlijke en grondige berechting van economische collaborateurs, zegt Meihuizen. Ook Stikker zat in deze raad.
Het voorkeursbeleid van de overheid ten aanzien van economische collaborateurs had succes: van de 32.000 gevallen van economische collaboratie kwamen er uiteindelijk circa zevenhonderd voor de strafrechter. Dat waren de industriëlen met pech, veelal aannemers, de bunkerbouwers’. Dat waren gewoon patjepeeërs, die hadden hun afkomst niet mee, zegt Meihuizen cynisch. Ze hadden zich bovendien schuldig gemaakt aan de meest zichtbare vorm van economische collaboratie: die bunkers kon iedereen zien. Dat gold in veel mindere mate voor de oorlogsschepen die bijvoorbeeld de Schiedamse werf Gusto voor de Duitsers maakte en het bankwezen was helemaal onzichtbaar voor de publieke opinie. Dat kwam dan ook vrijwel ongeschonden weer uit de strijd.
Was Nederland, wat die economische collaboratie betreft, erger dan andere landen?
Meihuizen: Vooral in vergelijking met België was de Nederlandse industrie erg gretig om met de Duitsers samen te werken. Vermoedelijk komt dat omdat België in de Eerste Wereldoorlog ook bezet is geweest, in tegenstelling tot Nederland. Belgische industriëlen, die toen met de Duitsers hebben samengewerkt, zijn later zwaar gestraft en dat werkte afschrikkend.
U bent niet bang om in uw boek een ethisch oordeel te vellen. In de conclusie citeert u bijvoorbeeld Prins Bernhards vriend Beelaerts van Blokland, die zei dat de Hollanders als handelsvolk zelfs bereid zijn tot een compromis met de duivel.
Wat ik aan dat citaat zo interessant vind is dat het van iemand uit dat wij-circuit komt, dus uit vrij onverdachte hoek.
U zegt ook ergens dat generaal Winkelman, die er bij de industriëlen op bleef hameren dat samenwerken met de Duitsers verboden was, de enige held is in deze hele affaire.
“Winkelman was de enige die zijn rug recht hield, ja. Die industriëlen waren van meet af aan bereid tot samenwerking met de Duitsers, die nauwelijks dwang uitoefenden. Kijk naar de Schiedamse werf Gusto, die zich op 23 mei 1940, acht dagen na de capitulatie, al bereid toonde om elf oorlogsschepen voor de Duitsers af te bouwen. Oórlogsschepen! Zonder dwang, en achter de rug van Winkelman om.”
Joggli Meihuizen: Noodzakelijk Kwaad; de bestraffing van economische collaboratie in Nederland na de Tweede Wereldoorlog, uitgeverij Boom, Amsterdam. Dit artikel is eerder gepubliceerd in SER-bulletin.
Algemeen, 10.11.2007 @ 11:16
27 Reacties
op 10 11 2007 at 12:27 schreef Jozef:
Tsja, handel en moraal zijn nu eenmaal twee onafhankelijke zaken. Als er vraag naar iets is, komt er vanzelf aanbod. Dat is een economisch proces, waar moraal volledig buiten staat.
Verder vraag ik mij af of de mensen met het opgeheven vingertje tegen deze pragmatici zich beseffen dat tijdens een bezetting ook gegeten moet worden. Als heel handelend en producerend Nederland het bijltje erbij neer had gegooid in 1940 dan waren er in de winter van 1945 geen mensen meer over om te verhongeren. Moraal alleen vult geen magen.
Hoe kwam het eigenlijk dat de principiële held Winkelman geen honger leed?
Het getuigt toch wel van een zeer bekrompen wereldbeeld dat men de inteelt-adel die bij de eerste scheet het Kanaal overvlucht na de oorlog met zwaaiende vlaggen verwelkomt en dat men tegelijkertijd loopt te zuurpruimen over hen die in Nederland bleven en hun leven hervatten.
op 10 11 2007 at 12:39 schreef Peter Breedveld:
Hoe kwam het eigenlijk dat de principiële held Winkelman geen honger leed?
Misschien omdat hij gewoon te eten kreeg in de Duitse gevangenis, waar hij de hele oorlog heeft doorgebracht omdat hij weigerde te collaboreren, Jozef.
Altijd goed om even wat feiten te checken.
op 10 11 2007 at 19:57 schreef Ari:
De oorlog is in onze familie nog altijd nadrukkelijk aanwezig. Mijn ouders werden ver voor het uitbreken van WO2 geboren. De haat naar de duitsers was groot na de oorlog. Mijn ouders hebben de verschrikkingen, angst en onderdrukking, onrechtvaardigheid en terreur van dichtbij meegemaakt. Toch, als wij het over de economische situatie hebben van die tijd dan begrijpen zij ook dat bedrijven door moesten gaan. Er moest gegeten worden. Echter, veel ondernemers waren lid van de NSB. Mijn ouders maken echter wel een verschil tussen hen die mensen verraadden en zij die gewoon doorwerkten om economische redenen. Dat is een enorm verschil. Toch wordt er steevast geeindigt dat je het naadje van de kous van politiek en zaken doen in oorlogstijd of vrede niet moet willen weten. Het stinkt namelijk altijd.
op 10 11 2007 at 21:32 schreef Klok:
Breedveld, goed dat je het het voor Winkelman opneemt.
Ze hebben dus altijd mazzel, die zakenlui. Eerst verdienen aan de vijand en dan aan het opruimen van de achtergelaten puinhoop. Ik vraag me af of ze zoiets als solidariteit met hun mede Nederlanders hebben kunnen opbrengen die niet san de oorlog hebben kunnen verdienen, of extra belasting hebben betaald. Want anderen hebben er evenmin voor gekozen om bezet te worden, maar soms behoorlijk geleden. Joden, bijvoorbeeld, hebben na de oorlog soms nog belasting moeten betalen voor de tijd dat ze in een kamp zaten. Of hun huis was ze onteigend. Lullige pech dus, als ik het goed begrijp.
Zoals nu in de VS veel geld verdiend wordt door bedrijven die oorlogsmaterieel leveren. Terwijl toch eigenlijk het hele land in oorlog is zou je denken, en er zoiets als gezamenlijk leed en gezamenlijke strijd zou moeten zijn, verdienen die bedrijven eraan, en moet de gemiddelde Amerikaan ervoor dokken. Of hebben sommige bedrijven andere zeer lucratieve contracten. Flauw.
op 10 11 2007 at 21:42 schreef Lagonda:
Er zou eigenlijk een nieuwe scheiding der machten ingesteld moeten worden. Niet alleen scheiding tussen kerk en staat, maar ook tussen bedrijfsleven en staat. Geen kamerleden, ministers, ambtenaren, rechters etc. etc. in commissariaten of raden van bestuur van het bedrijfsleven, en/of enige andere financiele belangen. Dat zou het bedrijfsleven trouwens ook een stuk vitaler maken.
Verder ook maar eens een manier vinden om de invloed van banken op de overheid terug te dringen. Rente afschaffen, of zo.
op 10 11 2007 at 21:53 schreef Houriloper:
Maar Lagonda, politici zouden nog altijd grote aandelen en optiepaketten kunnen hebben en de koersen van hun eigen bezittigen door hun beslissingen opdrijven. Dit is zeer moeilijk tegen te gaan, of te ontdekken als het via stromannen gaat.
op 10 11 2007 at 23:30 schreef Lagonda:
Ja, klopt. Maar het is nog niet eens een principe, zal ik maar zeggen. Het is niemand nog een goed idee geleken om dat nou eens in de grondwet op te nemen.
Het is toch eigenlijk te gek dat zo’n Cheney enerzijds als politicus een oorlog propageert, waar-ie vervolgens als zakenman dikke knaken aan verdiend, en dat niemand dat hele vreemde situatie vindt.
op 11 11 2007 at 17:39 schreef Ivo:
Was in Duitsland na de tweede wereldoorlog niet een zelfde situatie aan de hand?
Voormalig nazi’s die captain of industry of zelfs politicus werden. Dat is dacht ik de reden voor de oprichting van de duitse RAF. En dat is ook gelijk het enige wat ik aan begrip kan opbrengen wat die organisatie betreft.
op 11 11 2007 at 18:12 schreef Houriloper:
Lagonda: heel veel mensen vinden dat een vreemde situatie. Beperk jij je leesgedrag niet tot de geschriften van bepaalde politieke subculturen?
De schaamteloosheid van het huidige wittehuisregime is grenzeloos. Vergeleken bij de Bush mafia was Nixon een padvinder.
op 11 11 2007 at 18:14 schreef Houriloper:
Ivo: het ging niet om de Captains of industry bij de RAF maar om een heel wat grotere infrastructuur. Er waren in die tijd, in de jaren zestig dus, nog duizenden rechters uit de nazitijd actief. Rechters!
op 11 11 2007 at 21:09 schreef Paardestaart:
Hm – wat was éen van de verwijten aan Amerikanen na de verovering van Irak?
Dat ze de maatschappelijke infrastructuur uit de Saddam-era verjaagd hebben.
Iesj heel gevaarlijk – moet niet doen
Zuivering moet wel natuurljk – hoewel; het blijft een wassen neus, want het jaagt alleen de kleine visjes angst aan. De grote zwemmen rustig door.
Maar goed – daar is niets aan te doen.
Echte schooiers kun je beter gewoon zelf aanpakken.
op 11 11 2007 at 21:14 schreef Houriloper:
Ik denk niet dat het veel had uitgemaakt in Irak, de infrastructuur bestond uit soennitische Ba’atisten. Dat had hoe dan ook tot gedonder geleid.
op 11 11 2007 at 21:15 schreef daniel:
Dat de economie ondanks de bezetting doorging begrijp ik ergens wel. Plus, die industrie moet winsten maken, anders gaat ze ten onder. Ok, dat is niet best, maar niet geheel onverklaarbaar.
Dat echter het hele ambtenaren apparaat collaboreerde vind ik toch iets van een heel andere orde. Voorbeeld: De Nederlandse ambtenaren boden geheel ongevraagd de bezetter een -in die tijd- onvervalsbaar persoonsbewijs aan. Dat is naar mijn mening veel erger dan ‘economische collaboratie’. Daar is echter nooit iemand voor gestraft. Ik benadruk het nog even: De Duitsers hebben nooit om dit persoonsbewijs gevraagd.
Toch, als we het over economische misdaden willen hebben in naam van de wederopbouw moeten we naar de periode na 1945 kijken.
Na de oorlog hield de Nederlandse overheid zich met de vraag bezig, hoe Joden hun geroofde bezittingen terug konden krijgen. De kosten van de bureaucratische rompslomp werden betaald met geld uit de zogenaamde Liro rekening. Dat was geld wat de Nazi’s van de joden gerooft hadden, ongeveer 12 miljoen gulden. Wat na de oorlog overbleef werd niet evenredig over de nog in leven zijnde Joden verdeeld, maar er moest precies worden uitgezocht wat men op die rekening had gestort. Daarvan kreeg men in het beste geval slechts 80% terug, minus administratie kosten uiteraard en zonder rekening te houden met inflatie sinds 1940. Waarom? Om de wederopbouw van Nederland niets in de weg te leggen.
Honderden ambtenaren hebben op kosten van de Joodse gemeenschap meer dan 10 jaar lang hun brood mee verdient. Want hun inkomen werd betaald uit de tegoeden van de Liro rekenig. Met goed resultaat overigens, want na afloop hield de Nederlandse Staat nog een paar miljoen over. Dankbaar hielden ambtenaren van het Ministerie van Financiën te Amsterdam in 1969 een geheime veiling waar zij geroofde eigendommen van vermoorde Joden voor een appel en een ei aan elkaar verkochten.
Dus eerlijk gezegd boeit het me niet zo heel erg dat een aantal foute grootindustrielen nooit zijn bestraft.
Maarja, dat ben ik.
op 11 11 2007 at 22:49 schreef Ivo:
@houriloper;
Ai! Je hebt gelijk, rechters nota bene.
Ik begrijp hoe pissig die RAFers moeten zijn geweest toen mensen, die in uniform de beest hebben uitgehangen, toch op bepaalde posities terecht kwamen. En inderdaad, rechter? Dat is onvoorstelbaar hufterig.
Net als de RAF zelf bleek te zijn.
op 12 11 2007 at 02:29 schreef Paardestaart:
Het ergste is geloof ik niet de neiging tot misdaad van mensen, maar hun gebrek aan weerbaarheid en zelfstandigheid tegenover het staatsgezag, en hun machteloosheid natuurlijk. Zo’n staatssysteem leeft zijn eigen leven, tot in het absurde. Je moet heel alert zijn, een goed overzicht hebben van wat er nu werkelijk gebeurt om daarin je eigen plan te trekken, want als het fout gaat; als er oorlog komt, dan is een staatssysteem een gekgeworden, voortrollende locomotief, die niemand meer kan stoppen.
Rechters die hun werk blijven doen, alsof er nog recht bestaat, en rare regels toepassen alsof er niets aan de hand is; die mensen ter dood veroordelen omdat ze een brood jatten, of dienst weigeren. Agenten die het bevel krijgen van hun eigen meerderen om mensen op te halen voor een transport, en dan gewoon bevelen opvolgen.
Eigenlijk zou igv oorlog een staat ontmanteld moeten worden; zodat de bezetters de hele machine zelf draaiend moeten houden.
Dan weten de mensen tenminste dat ze zèlf moeten oordelen en handelen, omdat er geen recht en geen gezag meer bestaan
Maar dat is wijsheid achteraf, en de volgende keer is niet te vergelijken, vermoedelijk
op 12 11 2007 at 08:10 schreef Houriloper:
In ’the road’ van Cormac MacCarthy (jaja bij Oprah’s book club geweest) lezen we wat er gebeurt als de staat wegvalt en de overlevenden voor zichzelf moeten zorgen. Zelden zo’n huiveringwekkend boek gelezen!
op 12 11 2007 at 10:10 schreef EH:
Verder ook maar eens een manier vinden om de invloed van banken op de overheid terug te dringen. Rente afschaffen, of zo.
Ik hoop dat je dat niet serieus meent.
Het afschaffen van het centrale bank stelsel en alles wat eromheen hangt lijkt mij een stuk zinniger.
op 12 11 2007 at 11:29 schreef babs:
Degenen die slachtoffers maken moeten worden gestraft, degene die het pistool aanreiken (of het schip of de bunker) eventueel ook. Maar de bakker die de Duitsers brood verkoopt? Of de caféeigenaar waar de seriemoordenaar vaste klant was?
En wat hebben de banken nou precies verkeerd gedaan?
op 12 11 2007 at 11:41 schreef Houriloper:
Babs: om te beginnen hebben de banken zichzelf noodzakelijk gemaakt. Ik heb tijden meegemaakt dat ik geld rechtstreeks kreeg van mijn werkgever. Op een dag kon dit niet meer en ik moest een bankrekening openen. Daar had ik niet om gevraagd. Toen kwam de bankpas, dat scheelt de bank geld en zou de consument nooit geld gaan kosten. En internetbankieren. Uiteindelijk kost het allemaal geld, of zal het geld gaan kosten. Maar je hebt niet eens meer de keuze om zonder bank door het leven te gaan.
op 12 11 2007 at 12:07 schreef Philippine:
Zonet een documentaire over Karel van het Reve gezien.4 kleinzoons waren aan het woord en lazen kleine fragmenten voor. Enkele uitspraken eruit: "De meeste Nederlanders hadden niets met het verzet te maken". "In Nederland ging na de capitulatie alles gewoon door, het voetballen, het eten, het huishouden. De Russen leverden veldslag op veldslag, in Polen werden Joden vergast, en de Nederlanders waren druk met de voetbalcompetitie". "De meeste Nederlanders waren geen Joden en hoefden niet vergast te worden".
op 12 11 2007 at 12:45 schreef Paardestaart:
als de staat wegvalt en de overlevenden voor zichzelf moeten zorgen
Dat het dan toch maar beter is dat de treinen op tijd rijden bedoel je?
Dat het gezag functioneert?
Zou jij dus ook burgemeester in oorlogstijd worden?
Want wat voor hem geldt, geldt voor de uitvoerders: iederéen wordt tot misdaden gedwongen als je bezet bent door een misdadig bewind
op 12 11 2007 at 13:28 schreef dewanand:
supertekst zeg, ik zocht al jaren naar meer informatie over deze collaboratie. Nu pas snap ik de hypocriete houding van blanke hollanders beter. Joden en allochtonen moeten dus uitkijken voor hun toekomst in nederland, want zij slapen naast de blanke duivel.
mooie tekst. ik zet het in mijn boek online over allochtonen. dit boek publiceer ik rond eind dec 07.
ga zo door petertje.
dewanand
ps
recenseer eens mijn boek over vrijheid van meningsuiting,
titel: moord op de vrijheid van het oervolk, jj gulik, is online gepubliceerd afgelopen vrijdag op kritisch podium dewanand
dik 211 A4 pag, 103 epages
http://www.dewanand.com
op 12 11 2007 at 13:40 schreef Houriloper:
Paardestaart: Ik begrijp niet wat je bedoelt? Volgens mij lopen onder de huidige staat trouwens ook de treinen niet op tijd. En nee, ik zou geen burgermeester in oorlogstijd willen zijn. Ook niet in vredestijd. Ik heb al lang geleden besloten dat ik vreedzaam kan coëxisteren met de staat; dat ik gebruik maak van de mogelijkheden, mijn bijdrage lever voorzover ik dat nuttig vind en burgerlijke ongehoorzaamheid uitoefen als ik het er niet mee eens ben.
Zo heb ik dienst geweigerd, maar mijn weigering werd niet erkend. Als je namelijk geen pacifistisch of religieuze motivatie had, moest je toch. Ik ben geen pacifist, maar als ik iemand moet doodschieten wil ik eerst weten wie hij is, en waarom hij dood moet. Ik ga er niet zomaar van uit dat de ideeën van vadertje staat hierin overeenkomen met de mijne. Het gebruik van geweld laat ik me niet door een of andere patjepeeër met een martiale snor voorkauwen.
op 12 11 2007 at 13:41 schreef Houriloper:
Na een paar dagen van totale catatonie mocht ik gaan ;-)
op 12 11 2007 at 19:53 schreef Sabian:
"burgerlijke ongehoorzaamheid"…..het woord alleen al. Je normaal en gezond gedragen brengt onherroepelijk met zich mee dat je "ongehoorzaamheid" pleegt. Of ben je soms niet debiel als je ’s nachts 0m 3 uur, midden in de weilanden 2 minuten voor rood licht staat te wachten met nul verkeer om je heen?
op 12 11 2007 at 19:56 schreef Philippine:
In Frankrijk werden de collaborateurs van de Vichy regering ook weer gewoon aan hun baan geholpen. Het is dus gewoon gewoon.
op 13 11 2007 at 17:54 schreef Willem:
Goed artikel!
Lees svp ook:
Worden Wij Wakker ?
Over de verborgen krachten achter het wereld toneel (auteur Marcel Messing)
Velen vermoeden dat er meer aan de hand is in de wereld dan wij door de politiek en media krijgen voorgeschoteld. Steeds vaker worden wij geconfronteerd met berichten die niet alleen de waarheid verhult, maar ons ook in de angstgreep houdt van de war on terror. Voor onze `veiligheid` worden er vergaande technieken ontwikkeld waarmee ons hele doen en laten precies kan worden nagegaan.
`Big brother is watching you` via cameras, internet, telephone, bank, et cetera, wordt een totale controle en bewustzijnsmanipulatie uiteindelijk mogelijk door de implantatie van de onderhuidse microchip? In plaats van een nieuwe hemel en een nieuwe aarde,verbonden met de ascensie van onze planeet rond 2012, pogen tegenkrachten een nieuwe wereldorde te vestigen, waarin de mens tot slaaf geworden is. Doemdenken? Complottheorie? Sciencefiction? Aan de hand van choquerende feiten worden de verborgen krachten achter het wereldtoneel blootgelegd, maar door inzicht, bewustwording en liefde kunnen wij een tegenwicht vormen.
Een onthullend en uitstekend gedocumenteerd boek, waarin tevens positieve en praktische mogelijkheden worden aangereikt voor deze beslissende overgangstijd.
RSS