De verlegen agitator

Peter Breedveld

Illustratie uit Dave Coopers Overbite.

Wadah Khanfar, directeur van de Arabische nieuwszender Al Jazeera, liet afgelopen december in het VPRO-programma Wereldgasten een paar fragmenten zien uit een discussieprogramma van zijn zender waarin het er stevig aan toe ging. In één van de fragmenten lag de Syrische cultuurfilosoof Sadik Al-Azm in de clinch met een islamitische geestelijke. Die werd door Al-Azm niet gespaard. Hij raakte de geestelijke waar het pijn deed en er werd flink geschreeuwd.

Iets van die bevlogen onbesuisdheid was vorige week woensdag ook te zien, toen Al-Azm een lezing aan de Amsterdamse Vrije Universiteit hield. Een toehoorder citeerde een islamitische geestelijke die meende dat secularisme mooi is voor in Nederland, maar niets voor islamitische landen. “Hypocriet!” riep Al-Azm met felle blik. “Zulke geestelijken meten met twee maten: één voor Amsterdam en één voor Caïro.” Eerder al had hij het over de “nihilistische, cynische, postmoderne visie” van westerse cultuurrelativisten die stelden dat westerse waarden als vrijheid van meningsuiting en mensenrechten niet van toepassing zijn op de Arabische wereld. “Zulke argumenten geven de absolutistische Arabische leiders alleen maar een excuus om door te gaan met datgene waar ze het beste in zijn: onderdrukken en zichzelf bevoordelen.”

Kapitalisme en islam
Maar toen Al-Azm uit zijn slof schoot, was er al een dik uur verstreken waarin hij een behoorlijke bloedeloze voordracht had gehouden over de vraag of secularisme verenigbaar was met de islam. Het was een vrij letterlijke weergave van zijn essay ‘Islam en secularisatie’, vertelde een studente sociologie van de Universiteit van Amsterdam me na afloop. Ze had een exemplaar bij zich van het boek Religie en Moderniteit (2004, met bijdragen van Fatima Mernissi, Abdulkarim Soroush en Al-Azm zelf), waarin het essay was opgenomen. Een interessant betoog, waarin Al-Azm Turkije als het bewijs ziet voor het feit dat secularisme en islam wel degelijk bij elkaar passen, al beweren dogmatici het tegenovergestelde. Maar de knappe boekzinnen vol fraaie stijlfiguren sloegen dood toen Al-Azm ze uitsprak, ook al omdat zijn Engels niet altijd even goed te verstaan was.

De belangstelling voor zijn lezing was groot. Een aantal bezoekers kreeg de gelegenheid om vragen te stellen, maar ze leken meer geïnteresseerd in hun eigen stokpaardjes dan in Al-Azms ideeën. Een Turkse jongeman, die zich voorstelde als een docent van de VU-islamstudie, kondigde “drie vragen en twee voetnoten” aan, stak een schier onverstaanbare monoloog af en liet zich het woord niet meer ontnemen. Ook was er een slavist met uitgesproken ideeën over de Arabische taal en een jongen met aandoenlijk oubollige bezwaren tegen het ‘kapitalistische systeem’. Volgens hem waren kapitalisme en de islam net zo onverenigbaar als bijvoorbeeld het communisme en het kapitalisme. Daar was Al-Azm het natuurlijk niet mee eens. “De islam heeft in de loop der eeuwen bewezen zich te kunnen handhaven binnen tal van systemen, van koninkrijken tot republieken en de tribaal-nomadische maatschappij tot de mercantilistisch-financiële samenlevingen, dus het kapitalisme zal ook wel lukken”, aldus de filosoof.

Felle directheid
Al-Azm is in april en mei te gast aan de VU, die rondom hem nog een debat met schrijvers Fouad Laroui en Abdelkader Benali (25 april) en een symposium met onder andere de omstreden islamist Tariq Ramadan (23 mei) heeft georganiseerd. Ik moest me geen zorgen maken, verzekerde de studente sociologie me. In het debat zou er volop te genieten zijn van Al-Azms bekende felle directheid. Terwijl de overwegend mannelijke bezoekers van de lezing elkaar hadden gevonden op de borrel na afloop, waar de slavist het hoogste woord voerde, verdrongen vooral de vrouwen zich om Al-Azm, die vriendelijk alle vragen beantwoordde en zich gewillig liet fotograferen. De studente sociologie wist binnen vijf minuten een interview met hem te regelen voor haar scriptie over secularisatie.

Al-Azm is een onopvallende man. Hij ziet er alledaags uit, zou zo kunnen doorgaan voor een Nederlandse grootvader die op het punt staat een fietstochtje op paaszondag te maken: nette vrijtijdskleding – een dunne wollen trui over een geblokt overhemd, een enorme bril die vooral het gemak dient. Hij oogt vriendelijk. Als hij zich niet boos maakt – heel veel lijkt er niet nodig te zijn om het vuur in hem te doen oplaaien – maakt hij zelfs een verlegen indruk.

Radicale stap
Deze ogenschijnlijk onschadelijke man wordt door de gevestigde orde in veel Arabische landen als een gevaar beschouwd. Zijn boeken zijn her en der verboden en in de jaren zestig heeft hij in Libanon, waar hij lesgaf aan de Amerikaanse universiteit van Beiroet, in de gevangenis gezeten. Al-Azm, een marxistische atheïst, beziet de islamisering van de Arabische wereld al decennialang met grote zorg. Hij vindt dat de islam moet worden hervormd, maar beschuldigt islamitische hervormers van ‘intellectuele oneerlijkheid’. “Veel van deze hervormers redeneren dat als je mensen wil overtuigen, je ze moet toespreken in de taal die zij begrijpen, de taal van religie.”, zei hij onlangs in een interview. “Persoonlijk vind ik de pretentie de islam van binnenuit te veranderen intellectueel niet helemaal eerlijk.” Om de islam te hervormen, meent Al-Azm, is een radicale stap nodig: afscheid nemen van de letterlijke tekst van de koran. “Het is evident dat de letterlijke tekst van de koran simpelweg niet kan worden toegepast in een moderne samenleving.”

Eerder verschenen in het VU-weekblad Ad Valvas.

Sadik Al-Azm is de gast van het het aan de VU verbonden Blaise Pascal Instituut. Dat zegt de discussie over de vooroordelen over de antidemocratische tendensen binnen de islam te willen bevorderen.

De toegang voor beide evenementen is gratis.

Tweet

Algemeen, 16.04.2007 @ 12:00

[Home]
 

Δ