Vroom bedrog
Peter Breedveld
Scène uit Frank Millers 300.
Het grote publiek heeft de wetenschap ontdekt. De vraag is enorm, het aanbod ook. Vroeger had Chriet Titulaer het monopolie, tegenwoordig zien we figuren als Bas Haring, Midas Dekkers, Wubbo Ockels, Jaap Seidell, Frans de Waal, Maarten van Rossem overal: op televisie, in de Viva en in de zaterdagbijlage van de krant. Populairwetenschappelijke boeken gaan als zoete broodjes over de toonbank. Ze halen niet allemaal de astronomische oplagen van de werken van natuurkundige Stephen Hawking, maar populair zijn ze, de boeken voor leken waarin de relativiteitstheorie wordt uitgelegd, genetica inzichtelijk wordt gemaakt of de buitenaardse herkomst van de Maya’s onthuld.
Vragen oproepen
Maar hoe weet de lezer of hem geen knollen voor citroenen worden verkocht? Niet-wetenschappers moeten er maar op vertrouwen dat een boek wetenschappelijk verantwoord is en dat hen niet van alles op de mouw wordt gespeld. In 1991 verscheen van de Amerikaanse wetenschapsjournalist David Lerner het boek The Big Bang never happened (‘De Big Bang heeft nooit plaatsgehad’) waarin hij, gesteund door een aantal astronomen, de bekende Big Bang-theorie van tafel veegde en er een eigen theorie voor in de plaats poneerde.
Waaraan kun je zien dat het hier niet om bonafide, maar een zeer gevaarlijke variant van pseudowetenschap gaat? Volgens Marcel Hulspas, wetenschapsredacteur van de gratis kwaliteitskrant De Pers en schrijver van En de zee spleet in tweeën, een populairwetenschappelijke behandeling van de joodse bijbel, weet je dat je moet oppassen als een auteur vooral antwoorden pretendeert te hebben. “Je hebt vaak een beter boek in handen als de schrijver vooral vragen probeert op te roepen en je als lezer een eigen mening laat vormen”, zei Hulspas tijdens een drukbezocht debat over populaire wetenschap. De bijeenkomst was georganiseerd door Athaenaeum Uitgeverij, Athaenaeum Boekhandel en de oudheidkundige school Livius Onderwijs in het Allard Piersonmuseum.
Behalve Hulspas debatteerden astronoom en voorzitter van de Vereniging van Wetenschapsjournalisten Govert Schilling (schrijver van onder andere De kosmos in een notendop), en historicus Jona Lendering, stichter van Livius Onderwijs en schrijver van het boek Oorlogsmist, over propaganda in de Oudheid. Gespreksleider was Liviusdocent Richard Kroes, auteur van diverse eigenzinnige essays over de geschiedenis van de islam.
Verkeerde boeken
Lendering, die ’s werelds meest uitgebreide website over oudheidkunde beheert, zegt veel mails te krijgen van mensen die vragen hebben over van alles en nog wat. Verkeerde boeken zijn volgens hem de oorzaak. Veel schrijvers vallen in de talloze valkuilen van de populaire wetenschap, zoals een te eenzijdig en te rooskleurig beeld, onvoldoende vakkennis, gebrek aan zelfkritiek, ongenuanceerdheid en aandacht voor allerlei onzin.
Zelfs Lendering en Schilling ontkomen er niet aan aandacht te geven aan populaire mythes als de beroemde brandspiegels waarmee Archimedes in de derde eeuw voor Christus Romeinse schepen zou hebben bestookt (Lendering) en de mysterieuze buitenplaneet Nibiru, die al bekend zou zijn geweest bij de oude Mesopotamiërs (Schilling). “Ik móet daar wel aandacht aan besteden omdat er lezers zijn die het verwachten”, verantwoordt Schilling zich.
Maar terwijl Lendering en Schilling de lezer op zijn wenken bedienen zonder hun integriteit als wetenschapper in gevaar te brengen, vliegt David Lerner er vreselijk mee uit de bocht. Een algemeen aanvaardde theorie ontkrachten is altijd goed voor de verkoopcijfers, maar Lerner vergeet zijn lezers er duidelijk op te wijzen dat de Big Bang-theorie een theorie is, een verzameling aannames waarmee wetenschappers kunnen werken, wat meer is dan men kan zeggen van zijn eigen theorie over het ontstaan van het universum. Lerners meest onvergeeflijke fout is misschien nog wel dat het hem ontbreekt aan elke vorm van zelfrelativering. Hij lijkt zichzelf werkelijk als een wetenschappelijke messias te zien.
Iets dergelijks overkwam ook voormalig onderwijsminister Maria van der Hoeven, die anderhalf jaar geleden gemakzuchtig uithaalde naar de evolutietheorie om onderwijzers de idee van de Intelligent Design op te dringen. Maar wetenschappers boeken resultaten door te werken met de evolutietheorie, hoe incompleet of speculatief die ook is. Met de theorie van de Intelligent Design kan een wetenschapper niets.
Het gevaar van dergelijke capriolen van Van der Hoeven en Lerner schuilt in het feit dat met het verdachtmaken van één standaardtheorie álle standaardtheorieën in een kwaad daglicht komen te staan in de ogen van het grote publiek. En daaronder lijdt het imago van de gehele wetenschap.
“Populariseren is vroom bedrog” meent Hulspas. “In populair-wetenschappelijke boeken komen eigenlijk alleen de mooie zaken en de triomfen van de wetenschap aan de orde. Aan blunders als de schedelmeetkunde en de genetische theorieën van Lysenko wordt zelden aandacht besteed. Je zult ook niet snel lezen over de frustratie van het wachten in het lab om, als je je meetresultaten eenmaal hebt, te ontdekken dat een ander team je een slag voor is geweest.”
Onwenselijke situatie
Populaire wetenschap, het moest eigenlijk niet mogen. “Maar iemand moet de wetenschap inzichtelijk maken voor het publiek”, meent Lendering. De universiteiten laten het volgens hem afweten. “Academici krijgen geld omdat ze een maatschappelijke taak hebben, en daar zullen ze de tijd dan ook maar voor moeten vrijmaken. Maar ze doen weinig om de samenleving uit te leggen waarmee ze bezig zijn. Te weinig academici schrijven, behalve voor hun collega’s, ook voor het brede publiek. Iemand als de Utrechtse nieuwtestamenticus Piet van der Horst, die beurtelings voor zijn collega’s en voor de belastingbetalers schreef, toonde dat het kon. Maar hij is wel een uitzondering. Het is toch vreemd dat dit debat wordt georganiseerd door een uitgeverij, een boekhandel en een privéschool, en niet door een universiteit?” Totdat universiteiten hun verantwoordelijkheid gaan nemen, hebben popularisatoren volgens Lendering bestaansrecht. “Maar het is een onwenselijke situatie.”
Wat universiteiten in de tussentijd wel zouden kunnen doen om de maagdelijke lezer te wapenen tegen populairwetenschappelijke vuigheid, meent Lendering, is een soort virtuele encyclopedie op het Internet zetten, een soort Wikipedia, maar dan betrouwbaar, waarin de feiten wel accuraat staan. Zo’n naslagwerk zou meteen een hoognodig tegengif zijn voor de rotzooi die ons via het Internet ten deel valt. “Kijk naar het creationisme, maffe theorieën over Atlantis en antisemitisme,” zegt Hulspas daarover. “Die zijn dankzij het wereldwijde web weer helemaal terug van weggeweest.”
Hulspas en Schilling zien echter meer in de zelfredzaamheid van de lezer. Ze geven hem wat instrumenten mee om zelf te kunnen beoordelen of een boek deugt of niet: laat hij zien welke methodes hij hanteert? Pretendeert de auteur de antwoorden te weten, of roept hij vooral vragen op? Volgt hij de wetenschappelijke methode van trial and error? Durft hij eigen fouten te erkennen? Legt hij uit welke argumenten hij heeft? En vooral: durft hij te zeggen ‘dit weten we niet’? Schilling: “Het gaat in de wetenschap minder om het vaststellen van wat wáár is, want dat is vaak niet mogelijk, maar om het uitrangeren van foute kennis.”
Dit artikel verscheen eerder in Ad Valvas, weekblad van de Amsterdamse Vrije Universiteit.
Jona Lendering, 25.03.2007 @ 12:31
15 Reacties
op 25 03 2007 at 15:51 schreef Edward:
Populariseren van de wetenschap, Jip en Janneke-taal in de politiek, het Journaal aantrekkelijk maken voor jongeren. Ik word er allemaal strontziek van.
Kan er van de mensen niet meer verlangd worden dat ze zich een beetje inspannen om iets te begrijpen, of is dat teveel gevraagd? Geef jongeren goed onderwijs, iets waar ze later iets mee kunnen en moeilijke onderwerpen wel kunnen begrijpen.
op 25 03 2007 at 17:38 schreef Duns:
Ik heb nog nooit van David Lerner gehoord, maar de Big Bang theorie is onder astronomen ook omstreden.
We moeten niet vergeten dat de Big Bang theorie helemaal NIET KAN. Het idee dat materie, ruimte en tijd uit het niets ontstaan staat haaks op al onze natuurkundige kennis.
op 25 03 2007 at 18:41 schreef visarendje:
"We moeten niet vergeten dat de Big Bang theorie helemaal NIET KAN."
Alles kan Duns, behalve een scheet op een plankje spijkeren.
op 25 03 2007 at 23:43 schreef Suur:
@Duns: niet uit het niets maar uit de singulariteit, da’s heel iets anders.
op 26 03 2007 at 02:01 schreef Duns:
@Suur
Waarom zou een singulariteit iets anders zijn dan ‘niets’?
Het woord ‘singulariteit’ wekt de illusie van kennis en van begrip. Maar dat is slechts een illusie.
op 26 03 2007 at 12:44 schreef Hansje Castorp:
Intelligent Design. Een veel gehoord argument is dat, als de gehele wereld in zijn ‘volmaaktheid’ slechts door kans ontstaan is, dat dat dan wel zo ontzettend onwaarschijnlijk was, dat er wel een God aan te pas heeft moeten komen.
In dat geval kun je die mensen sarren door te argumenteren dat, aangezien kans een observatie benodigt, alleen de minuscuul kleine kans dat de mens ontstaat in onze wereld er toe doet, omdat dat de enige is die geobserveerd kan worden.
Oftewel, het maakt niet uit hoe klein de kans, het feit alleen dat wij die kans observeren maakt al dat alleen de uitkomst van de mens op aarde kan gebeuren.
Overigens klopt van die redenering wiskundig geen reet, maar och, we hebben het nu tegen ID’ers he.
op 26 03 2007 at 14:36 schreef Amir Normandi:
Some members of the Iranian ruling elite have criticized the portrayal of Persians in the movie 300, claiming it insults the Persian nature of Iran. This is odd given that the Clerical rulers of Iran have actively pursued the dilution of Persian identity and the promotion of Islamic/Arabic traditions.
It is under the Clerical rule that Iranians have earned the humiliating label of hostage takers. It is the Clerics who have wrecked the economy, oppressed the Iranian people and maligned the reputation of Iran. It is at the courtesy of the Clerics that Iran and Persians are a popular target for misrepresentation and caricatures.
This sort of angry reaction also affirms the lack of recognition in the separation of private entities and governmental agencies. The Iranian government routinely interferes in the private expression of its people and thinks the American government is to be held responsible for a private sector movie.
This film cleverly taps into a prevailing fear of Iran and a general anxiety of East versus West. There is also a lesson in the folly of empire building and how a great army can be thwarted by a few. This can be viewed as critique of ancient Persia and/or commentary on modern America.
A final important question needs to be asked. Why are the Persian villains black? Is dark skin the natural color of bad guys? This film masks more than one ugly racial prejudice.
op 26 03 2007 at 16:56 schreef Leo Schmit:
@Amir stelt terecht de vraag waarom de Perziers als zwarten worden voorgesteld. Maar dit leidt af van het thema dat door Peter wordt gesteld. Het is een andere discussie die waarschijnlijk door de mooie afbeeldingen wordt geinspireerd. Toch zijn deze afbeeldingen wel relevant voor het thema aangezien zij popularisering (en in dit geval ook verkrachting) van historische wetenschappelijke kennis weergeven.
Wat betreft het thema populaire wetenschap lijkt mij een onderscheid nuttig tussen propaganda auteurs, ‘wetenschapsjournalisten’ en wetenschappers die hun kennis populariseren.
300 van Millers en Der Jodt Suzz uit de nazitijd behoren tot de eerste categorie. Daar valt verder niets anders over te zeggen dan dat het om misbruik van wetenschap gaat, al dan niet met mooie plaatjes.
Bij de groep van wetenschapsjournalisten neemt de kans op ‘vroom bedrog’ inderdaad toe. Het zijn immers geen wetenschappers. Hun taak is om uit te leggen wat wetenschappers zoal produceren, vooral betreffende de produktie van wetenschappers die dat zelf niet kunnen uitleggen. Aan die taak moeten zij zich houden. Het Big Bang boek van Lerner illustreert duidelijk dat ze niet over die grens moeten gaan.
Onder de categorie populariserende wetenschappers, dus degenen die hun produkten zelf proberen uit te leggen of in verhalende vorm willen overbrengen, bevinden zich niettemin een aantal mooie uitblinkers.
Ook al kan smaak verschillen over stijl en aanpak. De historische roman leent zich bij uitstek voor de overdracht van kennis in een plezierige vorm. Dat zal de Livius kring kunnen beamen. Ik zelf lees bijvoorbeeld graag Ellis Peters Cadfael verhalen (spelend rond 1120 in het grensgebied van Engeland en Wales ten tijde van een burgeroorlog en koningstrijd). Bengtson uit Zweden met zijn Long ships is een ander mooi voorbeeld. Of Attillas Treasure van Stephen Grundy. Maar toegegeven, ik heb iets met de Middeleeuwen.
Die auteurs zijn geschiedkundigen. Uit de natuurwetenschappen ken ik niet veel voorbeelden, misschien door mijn eigen gebrek aan interesse. Op dit terrein bewegen zich echter ook wetenschappers die aan de grenzen van wat in hun vakgebied aanvaard is werken. Om die reden worden zij door collegas verketterd. Dat wil zeggen, als ze het overtuigend doen worden ze verketterd en zo niet dan worden ze opzij geschoven. Zij brengen dan de zaak voor het publiek, vaak op leesbare wijze. Voorbeelden zijn Rupert Sheldrake met New Science of life, of Chaos, Making a New Science van James Gleick.
Zo, het I-woord is ongenoemd gebleven, al is er nu juist op dat gebied al weer veel pseudo wetenschap in de lucht.
Buiten begint zometeen de Wiebertjesman zijn zang. Het is vrij rustig in de lucht. De Black Hawks staan aan de grond. De Afghaanse lente komt eraan.
op 27 03 2007 at 10:11 schreef Peter Breedveld:
Rupert Sheldrake, die ik eens op televisie hoorde zeggen dat de zon best een bewustzijn zou kunnen hebben, wordt helemaal niet verketterd. Uitgelachen, ja. Maar het feit dat ik de naam van dit zweverige warhoofd overal tegenkom, dat hij door heel veel mensen heel serieus wordt genomen, is eigenlijk te bizar voor woorden.
Dat je de grenzen opzoekt van wat in je vakgebied wordt aanvaard is misschien toe te juichen, maar blijf wel wetenschap bedrijven. Dat wil zeggen: blijf twijfelen en toetsen, zorg dat je de wetenschap iets geeft waar ze mee kan werken. Dat is iets anders dan gekke theorieën verzinnen omdat je er geil van wordt als er over je wordt gepraat.
Mijn favoriete wetenschapper-die-grenzen-opzoekt (zocht – hij is dood): Julian Jaynes. Mij kun je over neuropsychologie alles op de mouw spelden, maar zijn theorie dat de totale mensheid zich tot drieduizend jaar geleden liet sturen door stemmen in het hoofd, vind ik zeer overtuigend.
Maar goed, de eerlijkheid gebiedt me te zeggen dat ik Carotta’s theorie, dat Jezus eigenlijk Julias Caesar is, ook geweldig vind.
Eigenlijk een soort campy kunstvorm, populaire pseudowetenschap.
op 27 03 2007 at 16:30 schreef leo schmit:
@Peter
Rupert Sheldrake is nog steeds een gepromoveerd bio-wetenscahpper en als zodanig een voorbeeld van een wetenschapper die de grenzen probeert op te zoeken en ook nog eens een groter publiek probeert te bereiken. En wel degelijk verketterd wordt door de mede bio-wetenschappers.
Nou blijkt dat jij de grensverleggende (en ook populariserende?) neuro-wetenschapper Jaynes zeer overtuigend vind.
Terwijl de belangstelling voor Sheldrake te ‘bizar voor woorden’ is.
Alleen maar voor de goede orde, je klaagt in je klaagzang over discussie-verpesters, en je komt nu met de verklaring na een reactie van een sukkel die iets met Sheldrake heeft met de opmerking ‘dat is iets anders dan gekke theorieën verzinnen omdat je er geil van wordt als er over je wordt gepraat.’
Tja, op deze afstand kan ik maar beter meelezen.
Ps je doet dit echt wel vaker, Peter, een onderwerp opwerpen en dan de zaak bagataliseren.
op 27 03 2007 at 16:42 schreef Peter Breedveld:
‘De zaak’ bagatelliseren? Welke zaak bagatelliseer ik dan? En wat bedoel je eigenlijk? Ik snap er niks van.
op 28 03 2007 at 20:20 schreef Leo Schmit:
Peter, ik zal het uitleggen.
Je werpt een onderwerp op. Popularisering van de wetenschap en de gevaren daarvan. Mooi onderwerp.
Iemand reageert omdat dit onderwerp hem ter harte gaat. Hij stelt voor de popularisering van de wetenschap vanuit drie gezichtspunten te bekijken, te weten a)de wetenschapsjournalistiek (ook al door jou genoemd), b)de populair schrijvende wetenschappers (in aanvulling op jouw tereht gekozen voorbeelden, enkele van mij, zij het voornamelijk uit de gediedeniswetenschap), en c)de grensverleggende wetenschappers (voorbeelden van mij Sheldrake en Gleich).
Jou reactie is vervolgens om hier niet op in te gaan maar simpel Sheldrake een publieksgeile publicist te noemen. Nergens ga je in op de driedeling van populariseerders van de wetenschap, op de vraag in hoeverre dit ‘Vrome bedrog’ nou veroorzaakt wordt door de wetenschapsjournalisten, of door de wetenschappelijke romanschrijvers, of door de wetenschapsrebellen die hun heil bij het publiek zoeken, omdat ze door de bestaande wetenschap niet erkend worden.
Het enige dat je oppikt is de naam Sheldrake en dat je hem niet lust. Dat noem ik een discussie doodtrappen of bagataliseren. Dat doe je terwijl je klaagt dat je publiek niet in discussie gaat en afgedraaide grammofoonplaten op de draaitafel legt.
Je ziet het woordje Sheldrake en je spuwt vuur op die charlatan. Fijn voor jou. Maar daar ging het onderwerp niet over. Sheldrake was een voorbeeld van een van de drie categorien. Jezus het lijkt wel of ik weer voor de klas sta.
Het ging over de verschillende manieren waarop de wetenschap wordt gepopulariseerd en de gevaren daarvan. Door jouzelf helder geformuleerd. En dan krijg je een reactie die bedoeld is om de discussie verder te dragen en je schiet ‘m zelf af door er een ding uit te pikken (de charlatan Sheldrake) iets over ‘geil’ en discussie ‘over en sluiten’. Dat doen zelfs je beste stamgasten je niet na.
Maar het is wel hetzelfde mechanisme als in de door jouw aangehaalde stamgasten discussie.
Kortom, je bent niet beter dan je stamgasten, je bent zelf een van je beste stamgasten.
op 28 03 2007 at 21:06 schreef Peter Breedveld:
Wat een domme jij-bak. Je moet niet zo huilen als ik één van jouw helden belachelijk maak, Leo. Rupert Sheldrake is het antwoord op jouw vraag waar het misgaat in de poulaire wetenschap. Sheldrake en mensen als jij, die hem serieus nemen. Klagen dat deze clown niet serieus wordt genomen is de discussie niet verder dragen, maar naar jezelf toetrekken en één van je stokpaardjes berijden.
De door jou opgeworpen vragen worden sowieso al in mijn stuk beantwoord. Gewoon goed lezen.
Als jij voor de klas hebt gestaan, heb ik medelijden met je leerlingen. Want je blinkt niet uit in helderheid, goede vriend. Je neerbuitgendheid is dan ook, zoals dat vaak het geval is, volstrekt misplaatst.
op 29 03 2007 at 16:37 schreef leo schmit:
Sheldrake is geen held van mij, waarom neem je dat zo onmiddelijk aan? Ik zou ‘klagen dat ie niet serieus genomen wordt’ Kan jij wel lezen? Ik klaag nergens.
Ik noem drie categorien schrijvers die wetenschap populariseren naar aanleiding van jouw interessante onderwerp, geef ook duidelijk mijn voorkeur aan voor historici die het weten te vertellen, en nou krijgen we dit.
Ik heb niks met Sheldrake, noemde hem slechts als voorbeeld van de derde categorie, grensverleggende (of verkennende) wetenschapper die in zijn eigen vakgebied niet thuis hoort en aan het populariseren sloeg.
Daar ging het toch over?
Gleich (met Chaos) was ook zo’n voorbeeld.
Ik stond in 1972-74 voor de klas. Ik geloof niet dat mijn leerlingen eronder geleden hebben.
‘goede vriend’ , laat dat maar zitten.
Amuseer je maar stamgast in je eigen cafe, en jaag vooral je klanten weg.
En naar Vigeland kun je fluiten.
Einde non-discussie
op 29 03 2007 at 16:43 schreef Peter Breedveld:
Lange tenen, zeg! Nou, houdoe!
RSS