Perzen in Betlehem
Jona Lendering
‘Toen Jezus was geboren in Betlehem, kwamen er magiërs uit het Oosten. Ze vroegen: “Waar is de pasgeboren koning van de Joden? Wij hebben namelijk zijn ster zien opgaan en zijn gekomen om hem eer te bewijzen.”‘
U kent deze passage misschien in een iets andere vorm, waarin sprake is van ‘wijzen uit het Oosten’. Maar de Nieuwe Bijbelvertaling heeft het goed: de evangelist Mattheüs gebruikt inderdaad het woord magoi. En die kennen we: het zijn de religieuze specialisten van het oude Perzië, die mensen bijstonden door bij het heilige vuur de voorgeschreven, lange gebeden op te zeggen. Ze zijn overgeleverd in het heilige boek van de oude Perzen, de Avesta, dat pas in de derde eeuw n.Chr. is opgeschreven. Tot het zover was, moesten de gebeden uit het hoofd worden geleerd, en omdat het erom draaide dat de eeuwenoude tekst – uit de zesde eeuw v.Chr. volgens de jongste schatting – correct werd uitgesproken, is het begrijpelijk dat een gewone gelovige, die de ellenlange gebeden onmogelijk allemaal kon kennen, er een magiër voor inhuurde. Met magie in de zin van tovenarij heeft het allemaal niets te maken.
Maar wat bracht deze Perzische geheugenkunstenaars in vredesnaam naar Betlehem? Helemáál buiten hun context zijn ze niet: anders dan Lukas, die het goede nieuws van de geboorte van de messias eerst aan herders (de verschoppelingen van de oude wereld) bekendgemaakt laat worden, presenteert Mattheüs de geboorte als een majestueuze gebeurtenis, als de geboorte van een koning. En magiërs figureerden prominent aan de koninklijke hoven van het oude Perzië. Bovendien had hun religie monotheïstische trekjes.
Maar ze waren géén Joden en het is vreemd dat Mattheüs ze ten tonele voert. De reden die hij opgeeft (‘We hebben zijn ster zien opgaan’) is ook wat merkwaardig. Uit de gebeden van de magiërs blijkt niet dat het astrologen waren. Voor antieke sterrenwichelaars moeten we in Babylonië zijn, waar de zogeheten Chaldeeën avond na avond de hemel observeerden en probeerden te doorgronden welke gebeurtenissen werden voorspeld door de bewegingen van de planeten. Maar Mattheüs schrijft geen chaldaioi, maar magoi. En Perzen zijn geen Babyloniërs.
Er zijn verschillende manieren om het probleem op te lossen. De Perzische koning Cyrus de Grote had in 539 Babylon veroverd en het staat vast dat tweehonderd jaar later, toen Alexander de Grote de culturele hoofdstad van de oude wereld innam, een groep magiërs verbleef in het koninklijke paleis. Het is ondenkbaar dat de twee groepen religieuze specialisten in de tussenliggende tijd nooit met elkaar hebben gesproken, en als toegewijde koninklijke adviseurs zullen de magiërs belangstelling hebben gehad voor het futurologisch potentieel van de astrologie. Er is wel geopperd dat de magiërs ook het een en ander hierover hebben opgeschreven dat dan verloren is gegaan toen de moslims in de zevende eeuw n.Chr. Iran veroverden en de heilige boeken van de magiërs probeerden te vernietigen. Ongeveer negentig procent is verloren gegaan, en daar kan best een astrologisch traktaat bij hebben gezeten, is de redenering. Het probleem is alleen dat we een uittreksel hebben van de Avesta voordat de Arabieren huishielden, en dat daaruit niets van dien aard blijkt.
Een andere oplossing is misschien eenvoudiger. De auteur van het Mattheüsevangelie vergist zich gewoon. Uit alles blijkt dat hij een gelovige Jood was, goed thuis in de Hebreeuwse heilige geschriften, en minder op zijn gemak bij het schrijven van een tekst in het Grieks. Hij zocht een woord voor sterrenwichelaar, liefst een wat exotische term om te suggereren dat mensen van heinde en verre kwamen om de pasgeboren koning te aanbidden, en gebruikte daarbij de verkeerde term. Een taalfout: niets menselijks is de evangelisten vreemd.
Kortom, we komen er niet echt uit. Maar dat is ook niet erg. Het uitvlooien van de kwestie zelf is genoeglijk: het brengt je in aanraking met allerlei aardige aspecten van de oude wereld. Er zou nog een boek te schrijven zijn over de transformatie van magiërs in ‘drie koningen’ (middeleeuwse legendevorming), de reliekschrijn van de drie koningen in Keulen, of Marco Polo’s bezoek aan de graven in de Iraanse stad Saveh.
Het is dan ook met plezier dat ik afrond met een kwestie die slechts zijdelings met het bovenstaande heeft te maken, maar waarover iedereen altijd het naadje van de kous wil weten: van welke ster ios er sprake? Misschien geen enkele. Er lag een oude messiaanse profetie: ‘Ik zie een gestalte, hij staat op in Israël, zoals een ster rijst aan de hemel’ (Numeri 24.17) en daarom verzon Mattheüs een ster. Zo kon hij aan de goede verstaander duidelijk maken dat Jezus de messias was. Een vroom verzinsel dus. Van de andere kant, er zijn inderdaad wat interessante tekens aan de hemel te zien geweest (zie daarvoor de webpagina van Jan Pieter van de Giessen) en er is bewijs dat er rond de tijd van Jezus’ geboorte (vermoedelijk ergens tussen 6 en 3 v.Chr.) meer messiaspretendenten waren – de Joodse historicus Flavius Josephus vermeldt bijvoorbeeld een Athronges.
Alles is mogelijk, en met die ene zin in zijn evangelie heeft Mattheüs menigeen een plezierige puzzel bezorgd, en een heel wat leuker geschenk dan goud, wierrook en myrrhe.
Jona Lendering is historicus, de man achter de website Livius en mede-oprichter van Livius Onderwijs, waar cursussen worden gegeven over de oude Mediterrane samenlevingen. Onlangs verscheen zijn nieuwe boek Oorlogsmist.
Jona Lendering, 26.01.2007 @ 18:44
15 Reacties
op 26 01 2007 at 19:15 schreef Paardestaart:
Ha! Mooi verhaal!
En leuk om verder te zoeken – bedankt!
op 26 01 2007 at 22:37 schreef Elke:
Ah, de historische betrouwbaarheid van de Bijbel, een onuitputtelijke bron.
Ik herinner me iets uit de Teleac-serie "Zoon van God".
De geloofstraditie die Christus als de levende Zoon van God omschrijft, zou gebaseerd zijn op een liguistische misvatting.
De joodse mensen die het verhaal over de timmerman van Nazareth naar Europa brachten, vertaalden het begrip letterlijk voor de toehoorders.
In hun moedertaal betekende het begrip "zoon van God" naar verluidt echter niets anders dan "joodse man".
Ik herinner me ook iets over het verhaal van de Rode Zee (die openspleet voor Mozes en zijn volk).
Het woord Rode Zee zou eveneens voortgekomen zijn uit een abusievelijke vertaling van het Aramees naar het Grieks, het zou naar verluidt Rietzee moeten zijn geweest.
Waarna het verhaal wat gemakkelijker te plaatsen valt in de Nijldelta, waar rond die tijd inderdaad een tsunami moet hebben plaats gevonden; na de vulkanische explosie van het griekse eiland Santorini (Thera).
Een tsunami doet eerst de zee terugtrekken, daarna komt de vloedgolf.
De grootste uitbarsting van de vulkaan had volgens dendrologisch onderzoek plaats in 1628 voor Christus.
In die tijd was er inderdaad sprake van grote politieke instabiliteit in de regio.
Het Middenrijk van de Egyptenaren was aan zijn laatste dynastie toe (de 17e), en stond op instorten.
Dit na de regeerperiodes van de Hyksos, ursurpatros uit het huidige Turkije.
Dat "Turkije" is waarschijnlijk ook de reden waarom er tegenwoordig zo vreselijk politiek correct over de Hyksosdynastieen wordt gedaan; dat het nogal wrede overheersers uit den vreemde in Egypte moeten zijn geweest, "mag" kennelijk niet meer.
Wikipedia meldt nu zelfs: "De inval van de Hyksos kan niet omschreven worden als een ramp, maar eerder een stimulus voor een slapend rijk"…
Gut!
Wat aardig van die Hyksos, om uit hun fijne, frisse culturen naar dat slapende Egypte te gaan om het eens even lekker wakker te schudden, zo onbaatzuchtig – of gingen ze soms tóch omdat er wat te halen viel?
Waar hebben we dat eerder gehoord, die zegenrijke opschudding (verrijking) door immigranten uit den vreemde?
En ook nog:
"Als we Manetho moeten geloven was de invasie van de Hyksos een zeer gewelddadige waarbij de Hyksos erg gewelddadig en wreed optraden tegen de Egyptische bevolking. Tegenwoordig is men echter zeer sceptisch hiertegen, mede doordat Manetho veel later schreef en er van hem enkel citaten zijn overgeleverd (o.a. in de werken van Flavius Josephus. Waarschijnlijk waren de Hyksos aanvankelijk vreedzaam het rijk binnengesijpeld mede doordat de koninklijke macht afnam en het daardoor gemakkelijker was om de delta binnen te dringen.."
Nou, ook dát klinkt heel bekend!
En Wikipedia vergeet voor het gemak maar even, dat de huidige "sceptisch tegen de wreedheid van de Hyksos staande" geschiedschrijvers nog véél later aan het geschiedschrijven sloegen dan Manetho.
Maar soit!
De Thebanen van de 18e dynastie waren geen politiek correcte doetjes, sloegen de Hyksos het land uit, Verenigden Opper- en Beneden-Egypte, vertelden de Palestijnen en de Nubiers (beiden bondgenoten van de Hyksos) even heel duidelijk wat ze van dat geklootviool aan hun noord- en zuidgrenzen vonden, en Egypte kwam weer tot bloei (tot Achnaton de Godsdienstfanaat de boel naar de kelder joeg).
Die bloei kwam zeker doordat de Hyksos "het slapende rijk" wakkergeschud had?
Of zoals Wikipedia het (ons) graag wil (laten) zien: "Door hun inval werd de geslotenheid van Egypte doorbroken en op militair vlak werden het paardenspan en bronzen wapens geïntroduceerd.
We zien dat na de herovering van Egypte door Kamose, Egypte een ongekende bloei zal kennen onder de XVIIIe Dynastie."?
Dank u, dank u lieve veroveraars, voor het doorbreken van de "geslotenheid van Egypte" (Bah! Sterke eigen cultuur!) met behulp van uw binnensijpelende immigranten, paardenspannen en bronzen wapens!
Of was er gewoon een periode van parasitisme en uitplundering ten einde gekomen?
Stonden de Turken soms weer eens aan de poorten van steden waar het beter toeven was dan thuis?
Zeg het maar…
De Hyksos waren overigens geen al te beste vriendjes met sommige stammen van Judea (degenen die geen bondgenoten met hen wilden zijn), dus die slavernij in Egypte zou onder een Hyksos-farao heel best waar geweest kunnen zijn.
Tegenwoordig krijgt de ouwe Ramses II "De Grote" echter de schuld van de joodse slavernij; Ramses was lekker veilig geen Turk, tegenspreken doet hij niet meer, en bijna iedereen kent zijn naam wel.
Goed geregeld toch?
Ja.
Wat er van waar is?
Weet ik veel.
We weten nu al nauwelijks meer wat er in de Tweede Wereldoorlog gebeurd is, zo ernstig hebben "de marxistische helden die ons van de nationaal-socialisten gered hebben", de geschiedenisboekjes al verdraaid.
op 26 01 2007 at 23:39 schreef Michiel Mans:
Ha Jona, Elke,
De afgelopen twee weken heb ik veelal doorgebracht in het bij de gelijknamige Livius curcus te lezen boek ‘de oudheid in een week’. De curcus (vorig jaar zomer) was zeer interessant en aangenaam, het boek is een absolute aanrader.
Veel van wat Elke schreef, is er in het boek terug te vinden, geeft mogelijke antwoorden, relativeert of licht e.e.a. toe. Niet alleen parallellen met nu (terecht of niet) maar ook met gebeurenissen en ontwikkelingen toen, zijn te vinden of te herleiden. Het maakt het als uniek of speciaal beschouwde van vele bijbelvertellingen, op zijn zachtst gezegd twijfelachtig.
Uit de bijbel krijgen we de indruk dat de joden, nogal uniek, de pineut waren onder, vanzelfsprekend, nare en despotische heersers. Egyptische en Babylonische in het bijzonder. Niets is minder waar (mijn interpretatie). Deportatie was een vrij gebruikelijk middel na een verovering of het neerslaan van een opstand. Ook de Assyriers en Romeinen deden het veelvuldig. En niet alleen met recalcitrante joden. Die hebben het alleen beter gedocumenteerd.
Jona schreef,
-"En magiërs figureerden prominent aan de koninklijke hoven van het oude Perzië. Bovendien had hun religie monotheïstische trekjes."-
Als het pas in de derde eeuw AD is opgeschreven, in hoeverre heeft het toen in Iran-Perzie grote Zoroastrisme het verhaal beinvloed? Ter vergelijking, ik leerde recentelijk pas in welke omvang veel lokale christelijke folklore en legendes in Europa, een ‘heidense’ oorsprong hebben. Tijdens het kersteningsproces, dat niet voor niets een dwingende bijklank heeft, werden kerken soms letterlijk op de plaatsen van oude heilige plekken gebouwd. Het lokale ‘verhaal’, kreeg een passende christelijke wending of invulling. Een paar honderd jaar later weet men niet beter of het oude verhaal, de legende, was een christelijke en vandaar de lokatie voor de kerk. Gewoon plagiaat en piraterij dus. Wel grappig dat in met name Scandinavie en Groot-Brittannie, heidense cultussen en rituelen weer in populariteit groeien. Terug naar de roots bij Toutatis. Wodan nog an toe!
Wat me ook zeer helder werd uit het boek, is het grote verschil en de (bloedige) invloed, tussen de naar anderen meestal vrij ’tolerante’, niet dogmatische oude religies, en de nieuwere monotheistische zeer dogmatische godsdiensten zoals het christendom. Die oude shopten regelmatig bij elkaar. Als je dat bij de nieuwe in je hoofd haalde, verloor je die. In de islam momemteel nog letterlijk.
op 27 01 2007 at 22:01 schreef arbeider:
hoorde op de radio; dat China de festiviteiten in het verband met het jaar van het varken gaat inperken; om de 12 miljoen moslims in hun land niet voor het hoofd te stoten (bron: Veronica nieuwsradio).
Omdat het varken in hun ogen een onrein beest is.
op 28 01 2007 at 04:03 schreef Paardestaart:
Née toch? De chinezen ook al??
En ga je me vertellen dat chinezen – al zijn het dan moslims – een vàrken laten lopen..?
Het teken voor geluk is – of was – in China zelfs een man, een vrouw en een varkentje onder een dak!
Vertrouw op islam om mensen van hun wortels los te snijden!
op 28 01 2007 at 09:42 schreef Peter Breedveld:
Zou het eens een keertje niet over de islam kunnen gaan? Asjeblieft?
op 28 01 2007 at 11:01 schreef Elke:
Natuurlijk lieve jongen, plaats dan artikelen die er op geen enkele manier aan gerelateerd zijn.
Dat zijn er tegenwoordig, in deze tijden van mondiale islamisering, niet meer zoveel natuurlijk.
Maar probeer eens iets met voetbal, opium voor het Vierde Wereldoorlogontkennende volk?
Of iets over aandelen.
Mode?
Bonnie St. Clair?
op 28 01 2007 at 11:39 schreef Peter Breedveld:
Ik dacht, een verhaal over Driekoningen might do the trick.
op 28 01 2007 at 14:08 schreef Cor:
Tot nog toe was mijn indruk dat de Chinezen met hun eenpartijstelsel en wantrouwen jegens religieuze macht uitstekend geequipeerd zijn om islamisering tegen te gaan. Het idee dat de Chinese overheid met religieuze ongenoegens van moslims ten aanzien van varkens rekening zou houden is dan ook verbijsterend.
In het artikel van Jona wordt gerefereerd aan de 7de-eeuwse moslims die Iran veroverden – en Jona’s benadering van geschiedenis bestaat voor een deel uit het voorzichtig trekken van parallellen naar het heden. Geen wonder, dat hedendaagse islamisering dan ook in reacties op het artikel genoemd wordt.
Over de messiaanse verhalen heb ik geleerd dat er allerminst zekerheid bestaat over de vraag of Jezus daadwerkelijk geleefd heeft, maar dat er altijd wel messias-figuren rondliepen: een soort gezalfde, gepommadeerde Elvis Presley /John Lennon / Pim Fortuyn-achtige figuren.
op 28 01 2007 at 14:19 schreef Peter Breedveld:
Ach ja, waarom ook niet. Nooit een kans laten lopen om je ongenoegen over de islam te uiten.
op 29 01 2007 at 08:19 schreef Elke:
Nou; zo zit het niet helemaal.
Als het onderwerp ter tafel komt, dan is het er gewoon.
Verwacht op dat moment niet van me dat ik een lofzang op de koran, of zijn huidige manifestaties in de wereld ga houden.
Ik ben (nog) niet onderworpen, en heb mezelf (nog) niet verlaagd tot gecastreerde leugenaar (= politiek correct – Dalrymple).
Maar wie weet; als de bloedbaaierd van zich zich ook in ons land al aankondigende islamitische versie van de Inquisitie en Raad van Beroerten volledig losbreekt.
Misschien zing ik voor de uiterlijke schijn dan ook wel van Allah is groot en lof zij Mohammed.
Veel aspiraties om een dooie held te worden heb ik niet, zeker niet voor een volk dat te beroerd lijkt om zelfs maar één vinger voor zijn met pijn en moeite verworven vrijheden uit te steken.
Dan zal alles goed zijn, toch?
Precies zoals "iedereen" het zo graag ziet.
Alle mensen gelijk (gemept).
Komen ze er daarna wel weer achter, dat niet de mensen, maar de rechten van alle mensen gelijk horen te zijn.
Met als eerste en voornaamste recht: het recht om jezelf te zijn, om anders te zijn, anders te denken.
op 30 01 2007 at 18:52 schreef Cor:
Hoe meer pre-islamitische verhalen van Jona Lendering er op deze site verschijnen, des te beter! Meer, meer, meer, alsjeblieft, Jona.
Het is ongelooflijk interessant, wat er voorafgaand aan de islam, en naast joden- en gristendom, te verhalen valt!
op 10 08 2012 at 23:12 schreef Jiar:
zolang de waarheid niet wordt erkend dat zoroastra en avesta een kurdishe geloof is en geen perzishe, houd deze wereld en de mensheid zig voor gek. zolang die feit niet workt erkend klopt de geschiedenis van de hele wereld niet.
op 10 08 2012 at 23:15 schreef Jiar:
want als die feit word erkend, dan kan je beginnen met zoeken bij de juiste plekken, en niet rondom heen
op 23 12 2012 at 14:58 schreef Udo Limpopo:
Dag Jona,
uit mijn bescheiden onderzoek komt naar voren dat de wijzen uit het oosten drie Lama’s zijn uit Tibet. Pas twee jaren na de (zogenaamde) geboorte van Christus kwamen zij in Palestina. Jezus kon al lopen en praten. Niet voor niets wilde koning Herodes alle kinderen tot twee jaren ter dood laten brengen… Een andere versie is dat Jezus helemaal niet in het ‘aardse’ is geboren, maar dat het verhaal een astronomische herkomst heeft. Sterrenkunde dus! Neem een blanco vel papier en teken middenbovenaan een ster. De ster van Bethlehem! Eronder en uit elkaar limks en rechts ook een ster. Jozef en Maria. Daaronder drie sterren op een rij; de drie koningen en helemaal onderaan links en rechts de twee herdertjes… helaas kan de herdershond er niet meer bij. Je hebt nu een gestyleerde tekening gemaakt van het Orion-sterrenstelsel. Teken nu onder de drie koningen de kribbe met Jezus en ziehier; de Orion-Nevel (door astronomen ook wel M42 genoemd), de kraamkamer van jonge sterren! De geboorte van Jezus was de geboorte van een ster! En die ster maakt sinds 4,1 miljard jaren deel uit van ons zonnestelsel. Hij is de tweede Zon, de bij-Zon, de Bison, de ‘Hemelstier’ door de Soemeriers
RSS