De Slag bij de Milvische Brug

Jona Lendering

Het is vermoedelijk een van de beroemdste veldslagen uit de Oudheid: het gevecht waarin keizer Constantijn (306-337) zijn rivaal Maxentius versloeg. Volgens de geschiedenisboekjes had de keizer vóór de slag een visioen dat hem ertoe bracht een einde te maken aan de vervolging van de christenen en hun religie zelfs te aanvaarden. Maar was het wel zo?

Om die vraag te beantwoorden, moeten we ons verhaal een kleine halve eeuw eerder beginnen. Het immense Romeinse Rijk werd van alle kanten door steeds efficiënter strijdende vijanden bedreigd. De keizers hadden kostbare militaire hervormingen doorgevoerd en probeerden de eenheid van het imperium te vergroten door de bepalingen van de staatsgodsdienst aan te scherpen. Zo had keizer Aurelianus (270-275) de “onoverwinnelijke zon” naar voren geschoven, daarmee aansluitend op de toenmalige filosofie, waarin de zon gold als het zichtbare aspect was van de ene God, waarvan alle andere goden slechts manifestaties waren.

Latere keizers probeerden zich te legitimeren met andere goden, zoals Hercules en Jupiter. Net als de Perzische vorst Shapur, die andersdenkenden vervolgde, lieten de Romeinse heersers degenen die de staatsgodsdienst niet volledig onderschreven opsporen en niet zelden terechtstellen. De leiders van de zogeheten manicheeërs, die meenden dat er twee goden waren, werden levend verbrand en ook de christenen kregen het buitengewoon hard te verduren. In 311 maakte keizer Galerius daaraan een einde.

Galerius dus, en niet Constantijn. Die heerste op dat moment in West-Europa en liet zich, net als Aurelianus voor hem, voorstaan op een bijzondere band met de zon. In 310 beweerde hij zijn beschermer, in de gedaante van de god Apollo, te hebben gezien in een visioen. Een redenaar haalde later in het jaar herinneringen op:

U was afgeweken van uw route om een bezoek te brengen aan de mooiste tempel ter wereld, meer nog, om er de godheid te bezoeken die daar, zoals u gezien heeft, verblijft. Want, naar ik meen, Constantijn, zag u daar uw Apollo. Vergezeld van Victoria bood hij u lauwerkransen aan, die elk de voorspelling inhielden van dertig jaar. Trouwens, waarom zeg ik ‘naar ik meen’? U hééft de god gezien.

Zo’n dertig jaar later schreef bisschop Eusebios een Leven van de zalige keizer Constantijn, waarin een heel ander visioen wordt genoemd. Dat verhaal is bekender. In 312 voerde de keizer een oorlog tegen zijn rivaal Maxentius, die resideerde in de stad Rome. Tijdens de opmars zouden de soldaten bovenop de zon een kruis hebben zien staan, samen met een aan de hemel geschreven toelichting: ‘In dit teken zul je overwinnen’. In de daarop volgende nacht zou Christus in een droom Constantijn hebben gelast veldtekens te maken met dit symbool. De keizer was daarop christen geworden.

Twee visioenen is teveel van het goede. Tenzij we aannemen dat Constantijn aan pseudologia phantastica leed, moeten we aannemen dat het jongste van de twee verhalen is ontstaan doordat het eerste niet goed is begrepen. Toch wordt één element bevestigd in een vrijwel contemporaine bron: Lactantius’ Dood van de vervolgers, waarin te lezen is dat Constantijn in een door een godheid geïnspireerde droom opdracht kreeg een symbool te laten aanbrengen op de schilden van zijn soldaten. Dat zou het Christusmonogram zijn geweest (de door elkaar geschreven X en P).

Het probleem is dat dit symbool in 312 weliswaar bestond, maar geen christelijke betekenis had. Het was wél gangbaar in de toenmalige cultus voor de zonnegod, waarin de verticale balk in het teken * (een zon) wel eens werd verlengd en voorzien van een omgekeerde c (de maansikkel). Het heeft er dus de schijn van dat Constantijn zijn leger plaatste onder de bescherming van de zonnegod die twee jaar eerder aan hem was verschenen. Christelijke auteurs zouden, zoals zal blijken, redenen hebben om hieraan een eigen draai te geven.

Op 28 oktober 312 stuitte Constantijn even ten noorden van Rome, bij de Milvische brug, op het leger van zijn tegenstander. Een kleine drie jaar later beschreef Eusebios de veldtocht en de beslissende slag in zijn Kerkgeschiedenis. Hij heeft geen goed woord over voor Maxentius, die hij door middel van bijbelcitaten gelijkstelt aan de farao van het Uittochtverhaal.

Constantijn trok zich het lot van de slachtoffers van de tirannie in Rome aan. Hij riep God in de hemel en diens Woord, de redder van alle mensen, Jezus Christus zelf, als bondgenoot te hulp en trok met zijn gehele leger op om de voorvaderlijke vrijheid voor de Romeinen te herwinnen. Maxentius, die zijn zelfvertrouwen niet ontleende aan populariteit bij zijn onderdanen, maar aan magische manipulaties, waagde zich niet buiten de poorten van Rome, maar bezette iedere plaats, regio en stad in de omgeving van Rome en in geheel Italië, voorzover dat onder zijn heerschappij zuchtte, met een ontelbare menigte soldaten en talloze legerscharen. De keizer viel, in volledig vertrouwen op de bijstand van God, het eerste, het tweede en het derde leger van de tiran aan en versloeg ze allemaal volledig. Hij rukte op door het grootste gedeelte van Italië en bevond zich reeds in de onmiddellijke nabijheid van Rome. Om te voorkomen dat de keizer gedwongen zou worden omwille van de tiran oorlog te voeren tegen Romeinen, sleepte God zelf de tiran als in ketenen ver weg van de poorten van Rome.

De dingen die in tijden van weleer de goddelozen overkwamen – de meeste mensen hechten daaraan geen geloof, omdat zij ze als verzinsels beschouwen, maar voor de gelovigen zijn deze gebeurtenissen, die beschreven staan in heilige boeken, volstrekt geloofwaardig – deze dingen vonden nu, doordat zij duidelijk waarneembaar waren, bij allen, gelovigen en ongelovigen, die de wonderen met eigen ogen konden zien, geloof. Zoals Hij in de dagen van Mozes en de oude, godvrezende Hebreeën de wagens van Farao en zijn legermacht in de zee wierp, de keur van zijn ruiters en zijn hoogwaardigheidsbekleders; zij gingen onder in de Rode Zee, en de diepte bedekte hen, op dezelfde manier zonken Maxentius en zijn soldaten en lijfwachten in de diepte als een steen, toen hij op de vlucht sloeg voor de macht van God, die met Constantijn was, en de rivier die op zijn weg lag, overstak: de rivier die hij zelf met onderling verbonden boten had overbrugd, aldus een instrument voor zijn eigen ondergang construerend. Hiervan zou men kunnen zeggen: Hij delft een kuil en graaft die uit, maar valt zelf in de groeve die hij maakte; het onheil dat hij stichtte keert weder op zijn hoofd, en zijn geweld komt neder op zijn schedel.

Aldus geschiedde. Toen de brug over de rivier het begaf, stortte het looppad in, en de schepen verdwenen allemaal, mét de mannen, in de diepte, de grootste schurk zelf als eerste; en vervolgens zonken zijn schildwachten als lood in de geweldige wateren.

Een jaar na deze overwinning bekrachtigde Constantijn Galerius’ besluit het Christendom als religie toe te staan. Bovendien liet hij – en dat was nieuw – de kerken compenseren voor de schade die ze tijdens de vervolgingen hadden geleden. Dat maakte het voor een auteur als Lactantius eenvoudig een christelijke interpretatie te geven aan de gebeurtenis en het XP-teken als eerste te interpreteren als symbool van Christus. Ook Eusebios meende dat Constantijn had gehandeld in opdracht van de christelijke God. De keizer zelf zal het niet hebben tegengesproken, want hij zocht de steun van de christenen.

In latere jaren zou hij steeds meer met hun godsdienst gaan sympathiseren, zodat het niet vreemd is dat Eusebios later het visioen van 310, de overwinning bij de Milvische brug en het einde van de vervolgingen aaneensmeedde tot één legende. Het valt zeker niet uit te sluiten dat dit gebeurde met goedkeuring van de oude keizer zelf, die, terugblikkend op een succesvolle regering, het visioen waarmee het allemaal was begonnen met terugwerkende kracht kerstende. Het menselijk geheugen is in staat tot wel vreemdere sprongen.

Maar het was niet de sensationele religieuze verandering die er wel eens van is gemaakt. Ook nadat Constantijn zich op zijn sterfbed had laten dopen, vond de traditionele cultus voortgang. De Christenen waren nog steeds een minderheid. Maar het idee dat de vele goden manifestaties waren van de ene God had zich definitief doorgezet. En dus kon Eusebios de zege van Constantijn presenteren als een bijbelse gebeurtenis, zonder ook maar één woord vuil te maken aan het lot van de gewonden en gesneuvelden.

Jona Lendering is historicus, de man achter de website Livius en mede-oprichter van Livius Onderwijs, waar cursussen worden gegeven over de oude Mediterrane samenlevingen. De bovenstaande tekst is een amuse uit zijn nieuwe boek Oorlogsmist.

Tweet

Jona Lendering, 17.12.2006 @ 23:15

[Home]
 

Δ