Vrijheid = democratie?
Bart Croughs
No veil is required by Ameer Normandi
De Oostenrijkse filosoof Karl Popper heeft op het gebied van de politieke filosofie vooral bekendheid verworven als criticus van het totalitaire gedachtegoed. In zijn essaybundel all life is problem solving probeert Popper antwoord te geven op de vraag hoe de samenleving dan *wel* dient te worden ingericht.
Hoewel de totalitaire staat niet deugt, is onbeperkte vrijheid voor ieder individu volgens Popper eveneens onwenselijk. Popper redeneert als volgt: vrijheid betekent de vrijheid om alles te doen wat je wilt. Wie vrij is om alles te doen wat hij wil, is ook vrij om andere mensen van hun vrijheid te beroven. Ongelimiteerde vrijheid leidt dus tot slavernij; om de vrijheid te beschermen moet de vrijheid aan banden worden gelegd.
De vraag die Popper zich vervolgens stelt, luidt: wat voor inperkingen van de individuele vrijheid zijn noodzakelijk, en welke inperkingen gaan te ver? Aan welke criteria moet worden voldaan om te kunnen spreken van een vrije samenleving?
Popper komt met het volgende antwoord: “een staat is politiek vrij als de politieke instituties het de burgers in de praktijk mogelijk maakt om een overheid zonder bloedvergieten te vervangen wanneer een meerderheid een dergelijke verandering wenst.” De beste methode om dit te bereiken, aldus Popper, is het houden van vrije verkiezingen.
Volgens Popper’s criterium zijn alle inperkingen van de individuele vrijheid dus toegestaan, zolang de meerderheid maar accoord gaat. Vrijheid = democratie.
Met andere woorden: de enige reden waarom de slachtoffers van Hitler, Stalin, of Mao reden tot klagen hadden, was het feit dat er geen democratie heerste. Waren er netjes elke 4 jaar verkiezingen gehouden, en had 51% van de bevolking z’n instemming met deze regimes betuigd, dan hadden we volgens Popper’s criterium moeten spreken van ‘vrije samenlevingen’. En Popper geeft dit ook bijna expliciet toe met zijn stelling: “het maakt niet uit wie regeert, zolang de regering maar zonder bloedvergieten kan worden verwijderd.”
Popper lijkt de onzinnigheid van zijn gelijkstelling van vrijheid aan democratie zelf ook te beseffen, want hij merkt op dat zijn theorie ‘een beetje grof’ is – prachtig understatement! – omdat er geen rekening wordt gehouden met ‘de bescherming van minderheden’. Maar de voor de hand liggende conclusie dat dit zijn theorie onbruikbaar maakt, weigert hij te trekken. Ook waarschuwt Popper tegen het gevaar van de ‘dictatuur van de meerderheid’; maar hoe een dergelijke waarschuwing te rijmen valt met Popper’s eigen definitie van een vrije samenleving, blijft volledig in het duister.
Waarom is Popper, fanatiek bestrijder van het totalitarisme, desondanks zo’n zwakke en inconsistente verdediger van de vrijheid? Een belangrijke oorzaak ligt waarschijnlijk in de definitie van vrijheid waar Popper van uitgaat. Volgens Popper’s Orwelliaanse definitie van vrijheid leven mensen in een staat van pure vrijheid als ze elkaar vrijelijk tot slaaf kunnen maken: vrijheid = slavernij. Voor Popper is dat een reden om de vrijheid aan banden te leggen. Maar omdat hij geen antwoord heeft op de vraag tot hoever de vrijheid dan wel aan banden mag worden gelegd, wordt principiele kritiek op tyranniek overheidsoptreden onmogelijk. Kritiek kan altijd worden afgedaan met de woorden: ‘jawel, deze maatregel betekent inderdaad een beperking van de individuele vrijheid, maar dat is nu eenmaal noodzakelijk: absolute vrijheid leidt immers tot slavernij.’ Popper’s definitie van vrijheid komt als een boemerang terug; een betere definitie van vrijheid kunnen machtsbeluste politici zich onmogelijk wensen.
Had Popper de definitie van vrijheid gehanteerd die door de meer consistente en radicale denkers van het klassieke liberalisme werd gebruikt, dan zouden deze problemen niet zijn opgetreden. Wanneer vrijheid wordt gedefinieerd als de vrijheid van een ieder om vrijelijk over zichzelf en de vruchten van zijn arbeid te beschikken, dan valt de innerlijke contradictie weg. De vrijheid van de een betekent in dat geval niet meer de slavernij van de ander, maar juist de vrijheid van de ander: als iedereen de vrijheid heeft om over zijn eigen lichaam en eigendommen te beschikken, dan volgt daar automatisch uit dat niemand de vrijheid heeft om inbreuk te maken op andermans lichaam en eigendommen. Popper’s oorspronkelijke reden om de vrijheid te beperken vervalt daarmee.
Op dat moment kunnen alle overheden die inbreuk maken op de individuele vrijheid op principiele gronden worden bestreden, en niet meer met het slappe verwijt: ‘eerst verkiezingen houden alvorens door te gaan met deze onderdrukkingspraktijken!’. Consequentie van een dergelijke definitie van vrijheid is natuurlijk wel dat dan niet alleen verre dictaturen worden ontmaskerd als vijanden van de vrijheid, maar ook de moderne democratische staten, gezien de eindeloze hoeveelheid wetten en reguleringen waarmee die inbreuk maken op de vrijheid van een ieder om naar eigen goeddunken over eigen lichaam en eigendommen te beschikken.
De meer principiele denkers onder de klassiek liberalen schrokken voor een dergelijke radicale kritiek op de moderne democratische staat niet terug, maar voor Popper is dit duidelijk een brug te ver.
Het is opmerkelijk dat Popper, die zichzelf expliciet in de liberale traditie plaatst, klaarblijkelijk nauwelijks kennis heeft genomen van het gedachtegoed van zijn voorgangers. Nergens blijkt dat Popper op de hoogte is van de ideeen van klassiek liberalen als Herbert Spencer of Frederic Bastiat, laat staan van twintigste-eeuwse denkers als Robert Nozick, Ayn Rand of Murray Rothbard. Maar de grondleggers van het totalitarisme – Plato, Hegel, Marx en hun vele volgelingen – zijn in de boeken van Popper alomtegenwoordig. Het heeft er alle schijn van dat Popper het te druk heeft gehad met het bestuderen en weerleggen van de onzin die zijn politieke tegenstanders hebben uitgekraamd, om zich ook nog te kunnen verdiepen in filosofen van wie hij *wel* wat had kunnen opsteken.
Wie geinteresseerd is in een kritiek op totalitaire politieke stromingen, is bij Popper aan het juiste adres; maar wie geinteresseerd is in een verdediging van de vrijheid, zal zijn heil elders moeten zoeken.
Bart Croughs (1966) is filosoof en tot voor kort columnist bij HP/De Tijd. Daar is hij mee gestopt omdat het dagelijks doornemen van kranten vol onzin en opiniebladen vol domheid hem na een paar jaar ‘de strot uit kwam’. Deze column verscheen eerder in HP/De Tijd.
Algemeen, 20.08.2006 @ 03:42
6 Reacties
op 20 08 2006 at 14:09 schreef Paardestaart:
Hm – de definitie van vrijheid als het gebod de vrijheid van het individu te waarborgen, alsmede de beschikking over de vruchten van zijn arbeid klopt wel als stelling, maar houdt weinig rekening met de vraag van de actuele macht, lijkt me
Staat er iets in zijn ideale grondwet dat de omverwerping van die vrijheid door een democratisch besluit tegengaat?
De moslims in Dar el Harb rekenen op hun demografisch overwicht in de nabije toekomst omdat ze dan democratisch de sharia kunnen invoeren
Wij hebben niet zoals de duitsers een beding in de grondwet die zoiets verhindert, als ik het wel heb?
op 21 08 2006 at 13:36 schreef Dany:
"Het is opmerkelijk dat Popper, die zichzelf expliciet in de liberale traditie plaatst, klaarblijkelijk nauwelijks kennis heeft genomen van het gedachtegoed van zijn voorgangers."
Helemaal niet opmerkelijk, waarschijnlijk niet eens correct. Popper heeft wel degelijk nagedacht over het "gedachtegoed van zijn voorgangers", en toen is’ie tot de conclusie gekomen dat het doel de middelen heiligt. Hij ziet zichzelf dan misschien in de liberale traditie, hij beschikt kennelijk over weinig zelfkennis.
Paardestaart geeft terecht het voorbeeld van moslims die hopen dmv demografisch overwicht op democratische wijze in landen als Nederland Sharia in te voeren. Indien de grondwet het niet verbiedt kun je dus inderdaad op democratische wijze besluiten de democratie op te heffen.
In Amerika woedt dan ook altijd de discussie tussen degenen die in eerste instantie een constitutionele republiek aanhangen, en degenen die zich democraten noemen. Pure democratie is een ander woord voor "mob rule".
Bart Croughs noemt oa Ayn Rand als voorbeeld van een 20e eeuwse denker. Zij stelt juist de vrijheid van het individu en het recht op prive eigendom voorop. Het denken van Rand en Popper zijn dan ook "mutually exclusive". En ik weet wel waaraan ik de voorkeur geef.
op 21 08 2006 at 14:52 schreef Tofuburger:
Er is helemaal geen democratie regering door het volk en nooit geweest.
Je mag kiezen of je een ijsje met aarbeiensmaak of sinaasappelsmaak wilt, maar je mag niet kiezen voor kiwismaak. Er zit niet eens een none-of-the-aboveknop op de stemmachines in NL.
op 22 08 2006 at 16:40 schreef Cor:
Je mag je ook verkiesbaar stellen, Tofu. Maar dat is niet zonder levensgevaar.
op 24 08 2006 at 17:59 schreef Paardestaart:
Iemand’s vrijheid houdt op waar die van anderen begint. Is dat een goeie, spaarzame definitie?
Want dan zijn we in onze democratie dat sober ideaal al ruim voorbij, lijkt me
We hebben onze vrijheid ingewisseld voor het soort genoegzaamheid dat je in je handen gestopt krijgt als surrogaat: het democratisch gekozen alternatief
Meestal een compromis van alternatieven waar je sowieso niet om gevraagd had; het resultaat van een partijtje handjeklap tussen bovenbazen
Is dat echt onvermijdelijk, en inherent aan democratie?
Of lijkt dat maar zo omdat de staat een veel te groot deel van ons leven is gaan bepalen?
Stel dat je niet meer zou leven als kind of minvermogende, maar als een vrij en volwassen individu, dat zijn leven en dood maximaal bepaalt – zouden we dan over minder of juist meer vrijheid beschikken?
Zijn de grenzen die soevereine mensen vrijwillig in acht moeten nemen omdat ze de vrijheid van anderen respecteren, op straffe van het verlies van hun eigen bewegingsruimte niet logischer, minder arbitrair en beter te verdragen?
Ze vergen wel een veel beschaafder soort mens, lijkt me – niet het soort dat door middel van verkeerd begrepen assertiviteit het recht van de sterkste uitoefent, omdat niet zijn begrip en zijn zelfdiscipline grenzen stellen aan zijn gedrag, maar vooral de weerbaarheid van beminden en buren..
De betutteling die wij ons laten welgevallen in ruil voor ‘zekerheid’ en flierefluiterij doet onvermijdelijk afbreuk aan het sociaal contract, en verleidt de ‘boven-ons-gestelden’ tot alsmaar meer bedilzucht en machtswil
Het is geen toeval dat het establishment het volk, maar ook zichzelf in slaap heeft gesust, en getuige het gedrang aan onze nationale en onze persoonlijke grenzen is dat de Tokkies dezer wereld niet ontgaan..
Dit is natúúrlijk in het hele westen zo..het verschijnsel is veel groter dan ons land, want het berust op een alom aangehangen maar twijfelachtige premisse:
de schijnbaar redelijke formulering namelijk van een droom van orde en vrede – in een schots- en scheve wereld nota bene – waarop niettemin het hele politieke denken in het westen gebaseerd is
Ons weldoorvoede vierde partje beraadt zich in alle ernst over dierenrechten, het homohuwelijk, wereldvrede en het basisloon – terwijl de andere driekwart likkebaardend probeert onze lipbewegingen te ontcijferen om te besluiten of de tijd al rijp is voor de kill
Bart Croughs heeft het over de verdediging van de vrijheid, en waar je te rade moet gaan om die te kunnen formuleren
Volgens o.m. David Yerushalmi van Sane is ons denken over vrijheid en zelfbeschikkingsrecht een logische voortzetting van een ideaal dat veel ouder is dan liberalisme of conservatisme: de "wereldstaat"
Hij pleit heel astrant voor de herwaardering van o.m. de nationale staat omdat een nauwkeurige definiëring van ‘je naaste’ volgens hem voorlopig een veel reëler uitgangspunt biedt dan vage dromen over de leeuw naast het lam, en de broederschap van àlle mensen
De politieke vertaling van de droom van het vredig samengaan van volken en staten dateert uit de veelgeroemde en onbetwiste verlichting die – volgens Yerushalmi ten onrechte – veronderstelt dat het streven naar ‘de wereldstaat’: de ontmanteling van onze essentiële verschillen, waaronder bijvoorbeeld de scheiding van kerk en staat het panacee voor alles is.
Hij wijst daarbij op de instelling van internationale instanties en de verdere trend naar federalisering zoals die onder meer dreigt te resulteren in de EU, zodat de nationale staat, volgens hem de neerslag van een organisch gegroeide verwantschap van mensen die uiterlijk, innerlijk en cultureel zeer sterk op elkaar lijken, het onderspit dreigt te delven, hetgeen niet in meer vrede zal resulteren, maar juist in groter conflict en onenigheid.
De opgelegde statelijke eenheid is niet meer dan dat: opgelegd, en hij wijst op de Sowjet Unie die prat ging op ‘de sowjetmens’ terwijl er op de inéengestorte ruines naderhand gewoon Russen, Oekrainen, Azeri, Oezbeken en Tsjetjenen bleken te wonen die driftig doorgingen waar ze een eeuw geleden gebleven waren
Om het ideaal van ‘de wereldstaat’ verwezenlijken gaan wij roekeloos voorbij aan taaie menselijke trekjes, en nemen een levensgevaarlijk voorschot op het koninkrijk g*d’s
Very interesting..
http://www.saneworks.us/Liberals-and-the-Great-Idea-Part-II-article-159-3.htm
op 31 08 2006 at 12:39 schreef Rinus Duikersloot:
In Klaas kwam niet staat een interessante bespreking van Popper door Willem Frederik Hermans.
RSS