Superjoden
Peter Breedveld
Een vreemd gevoel overvalt de toegewijde Joodse activist als hij Spiderman leest’, aldus schrijver Alan Oirich op de website Aish.com. Net als de wereldberoemde Amerikaanse superheld vecht Israël immers ook tegen een moordlustige agressor, die er niet voor terugschrikt vrouwen en kinderen te vermoorden, en net als Spiderman valt ook dat land ondankbaarheid ten deel. We identificeren ons met een superheld die wordt gedemoniseerd door de pers, terwijl hij de wereld juist probeert te redden’, meent Oirich.
Je kunt natuurlijk vraagtekens zetten bij de manier waarop Spiderman hier voor het politieke karretje van de auteur wordt gespannen, maar één ding is zeker: Spiderman is, ondanks zijn protestantse voorkomen, hartstikke Joods. Zijn alter ego Peter Parker is de stereotype van de Joodse schlemiel. Hij woont in een typisch Joodse wijk in New York en bovendien heeft hij de krachten van een spin, een belangrijk dier in de Joodse overleveringen. Zo redt een spin het leven van de bijbelse koning David als die, op de vlucht voor zijn vijand, zich verstopt in een grot.
Middeleeuwse legende
Spidermans Joodse wortels zouden geen verbazing moeten wekken. Zijn geestelijke vader, Stan Lee (Stanley Martin Lieber) is Joods. Samen met Jack Kirby (Jacob Kurtzberg) creëerde hij in de jaren zestig een hele reeks superhelden die nu nog tot de iconen van de Amerikaanse popcultuur behoren: X-Men, The Fantastic Four, Daredevil, Hulk en meer van die krachtpatsers die het tegenwoordig in de bioscoop erg goed doen. Lee en Kirby borduurden voort op een traditie die al in de jaren dertig was ingezet met Superman, de eerste echte superheld. Superman is een creatie van twee Joodse Amerikanen, Jerry Siegel en Joe Shuster.
In zijn historische sleutelroman De Wonderlijke Avonturen van Kavalier en Clay, in 2001 bekroond met de prestigieuze Pulitzerprijs, legt auteur Michael Chabon overtuigend een verband tussen superhelden en de middeleeuwse legende van de Golem van Praag. De Golem was een wezen van klei, tot leven geroepen door een rabbijn, die het Joodse getto in Praag moest beschermen. De onoverwinnelijke Superman is een rechtstreekse afstammeling van deze Golem.
Scéne uit de film Der Golem (1920)
Superman is afkomstig van de planeet Krypton. Als baby werd hij door zijn vader in een ruimteschip naar de aarde werd gelanceerd, net voordat die planeet werd vernietigd. Dat doet sterk denken aan Mozes uit de bijbel, die door zijn moeder in een mand op de Nijl werd gezet, werd grootgebracht door de Egyptenaren en uitgroeide tot de kampioen van het Joodse volk. Je kunt er ook een verwijzing in zien naar de evacuatie van honderden Joodse kinderen uit Europa die, op de vlucht voor de nazi’s, zonder hun ouders op de boot naar Amerika werden gezet. Supermans Kryptonese naam is trouwens Kal-el’, Hebreeuws voor Al dat God is’. Niet voor niets duikt Superman regelmatig op in de immens populaire, Joodse televisieserie Seinfeld.
Antisemitisme
Joodse illustrators werden in de jaren dertig niet aangenomen door de kranten en advertentiebureau’s. Er zat voor hen weinig anders op dan te gaan werken voor uitgevers van verstrooiende, goedkope pulplectuur, die altijd op zoek waren naar iets nieuws. Siegel en Shuster wisten Superman te slijten aan zo’n uitgever. De strip werd een enorm succes en al snel ontstond er een wildgroei aan superhelden, van Batman tot Wonder Woman en Captain America. Al die personages zijn buitenstaanders die hun ware identiteit verbergen achter een masker, verzonnen door buitenstaanders die hun Joodse namen (om commerciële redenen) veramerikaniseerden.
De vorig jaar overleden Will Eisner, een ware legende in de stripwereld, begon in de jaren dertig met Jerry Iger een studio waarin schrijvers en tekenaars in ploegendienst werkten om te kunnen voldoen aan de enorme vraag naar comics die was ontstaan. Bob Kane (Kahn), de geestelijke vader van Batman en Jack Kirby vonden er voor het eerst emplooi. Eisner zelf zou later met The Spirit een volkomen nieuw idioom aan de strip toevoegen. In zijn voorlaatste boek, Fagin the Jew, gaat hij aan de hand van het Joodse personage Fagin uit Charles Dickens’ Oliver Twist op zoek naar de wortels van het antisemitisme.
Will Eisner en The Spirit
Eén van de pioniers van het superheldengenre, Max Gaines (Max Ginzberg) richtte in de jaren 40 Educational Comics (EC) op, stichtelijke comics die waren gebaseerd op verhalen uit de bijbel. EC begon echter pas geld op te leveren toen ze vernieuwende horror- en science fictionstrips begon te publiceren. EC-strips gíngen ergens over: ze behandelden thema’s als racisme en doorgeschoten patriottisme. EC-tekenaar Harvey Kurtzman maakte oorlogsverhalen die waren gespeend van de gebruikelijke heroïsche romantiek. Natuurlijk bleef ook toen de stroom van minder verheffende imitaties niet uit. Daardoor begonnen comics de aandacht van fatsoensrakkers te trekken.
In de jaren vijftig ontstond er een enorme hetze tegen comics (die overigens overwoei naar Nederland) die onmiskenbaar antisemitische trekjes had. Een krant sprak in dit verband van de smerige stroom die vloeit vanuit de vergulde riolen van New York’, waarmee in bedekte termen Joodse bedrijven werden aangeduid. In 1954 boog een overheidscommissie zich over de kwestie, en sindsdien zijn Amerikaanse comics onderhevig aan een stevige censuur.
Holocauststrip
Niet alleen het superheldengenre is door joodse striptekenaars gedefinieerd. Harvey Kurtzman begon in 1953 het satirische blad Mad, één van de meest invloedrijke tijdschriften ooit, en ook de zogenaamde graphic novel, grafische roman’ is bij uitstek Joods. Velen schrijven de eerste grafische roman, een chique term voor een strip met literaire pretenties, toe aan de hierboven al genoemde Eisner. In 1978 zorgde die voor een revolutie in de stripwereld met A contract with God, een bundel verhalen over het leven van Joodse Amerikanen. In werkelijkheid verscheen de eerste grafische roman al in 1930. Dat was He done her wrong van (de Jood) Milt Gross. De eerste strip voor volwassenen verscheen zelfs al in 1914: Abie the Agent van Harry Hershfield.
Eind jaren tachtig verscheen de Holocauststrip Maus van Art Spiegelman, gebaseerd op de ervaringen van zijn vader. Ook die strip is een mijlpaal in de ontwikkeling van de strip. Het is tot nog toe de enige strip die bekroond werd met een Pulitzerprijs.
Het waren dus tevens voornamelijk Joodse striptekenaars die de strip, een typisch Amerikaans medium, ontwikkelden van een vrijblijvende vorm van escapisme tot een respectabel kunstgenre. Gaandeweg was het ook niet meer nodig de Joodse personages te verbergen achter een all American’, protestants-christelijk masker. Ze konden openlijk Joods zijn. De ontwikkeling van de Amerikaanse strip is zo een treffende metafoor voor de emancipatie van de Joden in Amerika.
In Europa en Nederland lijkt een directe Joodse invloed vrijwel afwezig. De mensen die Nederlandse strips hun smoel gaven: Marten Toonder, Lo Hartog van Banda, Hans Kresse, Martin Lodewijk, Dick Matena, zijn niet joods. Toch is het een Jood geweest die essentieel is geweest voor de carrière van Marten Toonder, de aartsvader van de Nederlandse strip.
De Oostenrijkse Jood Fritz Oskar Gottesmann, die strips verkocht aan kranten in binnen- en buitenland, week eind jaren 1930 uit naar Nederland, op de vlucht voor de nazi’s. Gottesmann ging in zee met Toonder en leerde hem het vak. Toen hij in de oorlog moest onderduiken (hij is uiteindelijk opgepakt en vermoord) zette Toonder zijn werk voort. Daarmee staat Gottesmann aan de basis van de Toonderstudio’s en aan die van de Nederlandse strip.
Peter Breedveld, strips, 02.01.2006 @ 14:07
15 Reacties
op 02 01 2006 at 19:49 schreef CS:
Woorden als ‘jood’ en ‘joods’ hebben geen hoofdletter nodig; net zo min als bijbel, humanist, katholiek of koran.
In het Engels gelden andere regels.
op 02 01 2006 at 20:44 schreef Peter Breedveld:
Jood en Joods krijgen een hoofdletter als het gaat om de etnische aanduiding. Wanneer het gaat om het religieuze joods-zijn, schrijf je ‘jood’ en ‘joods’.
In dit verhaal gaat het natuurlijk om de etnische achtergrond van de heren stripmakers.
op 03 01 2006 at 22:12 schreef CS:
Aha, ik vroeg me al af waarom je afwisselend hoofd- en kleine letter gebruikt. Dus Alan Oirich bedoelde een religieus activist, Peter Parker is een religieuze schlemiel uit een religieuze wijk, en Spiderman heeft dezelfde etniciteit als Lee. En je bedoelde te zeggen dat Toonder geen religieuze jood was, maar Gottesman wel een etnische. Nou, schiet mij maar in een kapotje!
op 03 01 2006 at 22:21 schreef Peter Breedveld:
Bedankt voor dit sympathieke, inhoudelijke commentaar, Cor. Ik doe nog wel even wat eindredactie.
op 03 01 2006 at 22:48 schreef CS:
Je bent een engel!
op 04 01 2006 at 15:24 schreef Steven:
Peter,ietwat off-topic:
Ben je een fan van het werk van Frank Miller,en zo ja,wat vond je van de verfilming van Sin City?
op 04 01 2006 at 15:36 schreef Peter Breedveld:
Ik was een fan van Miller, van zijn Daredevil, Batman en de eerste Sin City, maar die laatste serie begon me te vervelen en toen ben ik gestopt met zijn werk te lezen.
Het onderwerp van ‘300’ sprak me aan en dat ben ik gaan lezen en dat vond ik wel heel goed. Hier staat trouwens een bespreking van Jona:
http://www.peterbreedveld.com/archives/00000201.html
Door de film ben ik weer Miller-fan geworden. Wat een fantastische film! Ik heb gelachen om Mickey Rourke die met een arm een boef uit een rijdende auto over de grond meesleurt.
Ik kreeg met kerst van iemand een DVD-bon waarmee ik me die film meteen heb aangeschaft.
op 04 01 2006 at 23:17 schreef Lagonda:
Is het iemand overigens wel eens opgevallen dat in science-fiction series, en dan met name in Star Trek, de bevolking van een andere planeet nooit pluriform is zoals op aarde? Er is altijd maar één ras dat een hele planeet bewoont, en dit ras bevindt zich dan (uiteraard) in een verder gevorderd stadium van beschaving dan de mensen van aarde. De zeldzame keer dat er eens een planeet met meerdere volkeren wordt vertoond, zijn deze volkeren (uiteraard) primitief en (dus) in oorlog met elkaar.
Eén volk, één ras, één God, alles onder één leiding? In hoeverre wordt hier het ideaalbeeld gepropageerd van de (joodse) Nieuwe Wereldorde? Ik geef er als bonus even bij dat Star Trek is geproduceerd door Paramount, een "joodse" studio, en dat mede-producer Gene Coon en acteurs William Shatner en Leonard Nimoy (resp. Captain Kirk en Mr. Spock) joods zijn.
In latere series van Star Trek komen ineens The Borg om de hoek zetten. Een fascistisch collectief dat een uiterst binaire kijk op de rest van het universum heeft; of je wordt geassimileerd door de Borg, of je moet dood. Klinkt bekend? Sommigen menen zelfs dat als je het "logo" van The Borg omdraait, het een beetje lijkt op het arabische woord Allah — ikzelf vind dat wat ver gezocht.
op 09 01 2006 at 16:06 schreef Peter Breedveld:
Ik heb altijd een hekel aan Star Trek gehad, vanwege de bemoeizucht en betuttelingszucht waar de bemanning van de Starship Enterprise mee is behept.
Zit je lekker je dingetje te doen op je eigen planeet, komt daar opeens Kapitein Kirk met z’n mannen: "Ja! Ho! Stoppen! Jullie doen het helemaal verkeerd! Vanaf nu gaan jullie het allemaal anders doen!"
Ik heb in een stripboekenwinkel gewerkt waar Trekkies mekaar regelmatig de maat stonden te nemen. Zelf werd ik een keer door een Trekkie uitgemaakt voor ‘uninitiated’. Sjeezus! Geef me dan maar Star Wars-fans. Een stuk simpeler, maar wel gezelliger.
Hoe dan ook, ik hoorde ook eens over een volk dat in Star Trek figureert, een centenkakkerig handelsvolk met grote oren, waarvoor het Joodse volk model zou hebben gestaan. Waartegen allerlei antidiscriminatiegroepen protesteerden en zo.
op 10 01 2006 at 22:08 schreef Lagonda:
Nou ja — ik heb eigenlijk ook een schijthekel aan Star Trek. En ook aan Star Wars, nu ik er over nadenk. Ik vond alleen de theorie noemenswaardig in verband met het onderwerp.
op 10 01 2006 at 22:12 schreef Peter Breedveld:
Trekkies, daar ga ik ook een keer iets over schrijven. Krijg ik het hele Trekkie-forum over me heen. Gaan ze mijn adres op het internet zetten en schrijven dat ik dood moet.
op 10 01 2006 at 22:47 schreef Lagonda:
Ah, dat is inderdaad een goeie. Als bronmateriaal kan ik de volgende site van harte aanbevelen:
Hier zijn hard-case trekkies en starries al jarenlang aan het discussieren over de ultieme natte droom van de rechtgeaarde geek: als het ooit tot een oorlog zou komen tussen de ruimteschepen van Startrek en Starwars, wie zou er dan winnen?
Op deze link:
http://www.st-v-sw.net/STSWweakhull.html
wordt bijvoorbeeld aan de hand van filmbeelden en een handvol formules voor eens en altijd bewezen dat de wanden van de ruimteschepen uit beide denkbeeldige universa ongeveer even dik zijn.
op 11 01 2006 at 18:09 schreef Leichim Snam:
Ehhh…Trekkies bashen?
Deze discussie zie ik nu pas. Pas maar op dat me Pitbullzus deze commentaren niet ziet. Ook ikzelf vond de originele serie met Spock veruit de beste. Natuurlijk was het vreselijk braaf en zat het vol met moralistische, eendimensionale boodschappen. In verhouding tot het tot dan toe ter leeringh ende vermaeck over ons uitgestorte, was het wel intelligent. Daar zal Peter vast wel anders over denken.
Ik zie een satirisch trekstuk met belangstelling tegemoet. Het maakt me zeer nieuwsgierig naar de te verwachten gemoedstoestand van bedoelde Pitbullzus. Ik heb er twee, maar slechts één heeft een trekkie-gen. De ander heeft twee honden.
op 11 01 2006 at 19:04 schreef pitbullzus:
Hmmm (raises one eyebrow) there is no intelligent life here, beam me up.
op 13 01 2006 at 12:43 schreef Jasper:
Goed stuk met een mooi overzicht.
Als het echter gaat over demoniseren (mooi woord in deze context) van superhelden in de jaren 50 mag de recente film ´the incredibles´, waarin dit demoniseren in het absurde wordt getrokken, echter natuurlijk niet ontbreken.
RSS