Geloof is gevaarlijk

Richard Kroes

Een niet helemaal willekeurig citaat van Rob Muntz over zijn spraakmakende programma ‘God bestaat niet’ in Trouw: ‘Iemand die zich christen noemt, gelooft alles wat er in de Bijbel staat. Doe je dat niet, dan ben je ook geen christen. Misschien een ietsist, maar dat is het slapste wat er bestaat. Dan geloof je wel maar durf je niet te bekennen wat.’

Monty Python had gelijk: ‘You never expect the Spanish Inquisition’. Muntz zal geen ketters of boeken verbranden, maar deelt met de Inquisitie het uitgangspunt dat een gelovige zich aan de bijbel dient te houden. Dat is nu net waar het níet om gaat.

Edward Schillebeeckx baarde in de jaren tachtig al nauwelijks opzien meer met zijn uitspraak: ‘Als Christus nooit uit de doden verrezen is, is mijn geloof niet geschokt.’ Schillebeeckx was toen dominicaner monnik en hoogleraar theologie. Dat is hij nog steeds, ondanks de toch vrij duidelijke beschrijvingen in de bijbel, in veelvoud nog wel, van Christus’ verrijzenis. Zo is het tegenwoordig ook helemaal niet moeilijk om christenen te vinden die menen dat bijvoorbeeld Abraham en Mozes uit de bijbel nooit hebben bestaan. Ik ken zelfs een christen voor wie het bestaan van Jezus als historisch personage van ondergeschikt belang is en een moslim die precies hetzelfde denkt over Mohammed. Dat zijn beslist géén ‘ietsisten’ die niet durven zeggen waarin ze geloven. Hun verhaal is alleen veel moeilijker te begrijpen.

Wie letterlijk gelooft wat er in de bijbel staat, is intellectueel gesproken een ‘sitting duck’: prijsschieten, bijna altijd raak en dus gemakkelijk terzijde te schuiven. Een atheïst is snel klaar met een fundamentalist en is er dus ook in zekere zin aan gehecht: het is je favoriete vijand. Bij mensen met genuanceerdere opvattingen over geloof werkt dat niet. Die blijven hardnekkig in de weg zitten. Geen wonder dus dat atheïsten hun felste kritiek niet richten op fundamentalisten, maar juist op die vage groep die bij gebrek aan een beter woord dan maar ‘ietsisten’ worden genoemd. Hen wordt eigenlijk verweten geen fundamentalisten te zijn.

Nog niet zo lang geleden zat ik met een vriendin te praten over Job, de bijbelfiguur die als gevolg van een weddenschap tussen God en de duivel door de laatste op alle mogelijke manieren in de ellende wordt gestort, alleen om te kijken of hij wel in God blijft geloven. Een volkomen ziek verhaal. Mijn –ongelovige- gesprekspartner kwam van verontwaardiging nauwelijks nog uit haar woorden toen ik mij per ongeluk liet ontvallen dat Job geen historisch figuur is, maar een personage uit een verhaal. Dat kon en mocht ik -als gelovige- niet maken. Als ik zomaar ongestraft kon beweren dat Job nooit had bestaan, dan kon ik wel aan alles in de bijbel gaan morrelen. Zo werd de wereld er niet overzichtelijker op. Ik speelde vals, ik hield me niet aan de regels!

Onwillekeurig moest ik denken aan de dolgedraaide schaker uit Stefan Zweigs ‘Schachnovelle’: een man die zichzelf in gevangenschap schaken heeft geleerd en zo gewend is om op te gaan in zijn partijen tegen zichzelf, dat hij niet meer in staat is tegen een échte tegenstander te spelen. Zijn schaakpartijen spelen zich af in zijn hoofd, niet op het bord. De discussie van ongelovigen met gelovigen begint steeds meer te lijken op zo’n partij schaak, waarbij één speler de regels bepaalt waaraan zijn tegenstander zich dient te houden.

Geloof uitleggen aan een ongelovige is zoiets als empathie uitleggen aan een autist. Een autist is niet dom of achterlijk en evenmin kwaadwillend, maar empathie is gewoon niets iets dat in zijn wezen past, hij spreekt die taal niet. Zo eisen ongelovigen van gelovigen om geloof uit te leggen in –ongelovige- termen van logica en wetenschap. Dat is begrijpelijk, want het is de enige taal die een ongelovige spreekt, maar het is niet de tale Kanaäns. Op het moment dat een gelovige erin slaagt op een echte werkelijkheid van het geloof te wijzen, blijken de schaakstukken ineens heel anders op het bord te staan. De ongelovige die de discussie ingaat met een gelovige, kan beter alle hoop laten varen.

De columnist en biogeneticus Ronald Plasterk had dat nog niet helemaal door toen hij zijn column ‘Hel afgeschaft op 29 juli’ schreef. Daarin reageerde hij op een uitspraak van paus Johannes Paulus II (op 29 juli 1999). De hel zou, aldus de kerkleider, vooral bestaan uit ‘de situatie van mensen die uit vrije wil besloten hebben om te leven zonder God, de bron van alle vreugde’. Welnu, zo schreef Plasterk uit eigen ervaring, een leven zonder God valt reuze mee. De paus kan helemaal geen weet hebben van hoe een leven zonder God is, want hij is een gelovige.

Die opmerking is to the point, zinnig, logisch, scherp, slim… en volslagen onjuist.
Gelovigen weten feilloos wat ongeloof is en hebben daar doorgaans ook persoonlijk mee te maken gehad. Gelovigen die beweren dat ze zich ongeloof niet kunnen voorstellen moet u zo veel mogelijk wantrouwen, daar is iets serieus mis mee. Niet alle gelovigen zullen zich kunnen vinden in JP II’s woordkeuze, maar ze snappen wel wat ermee wordt bedoeld. Omgekeerd hebben de meeste ongelovigen geen flauw benul van geloof. De gelovige ervaart iets wat de ongelovige niet ervaart maar alleen de gelovige weet dat de ongelovige het niet ervaart. Het gesprek gaat al mank voordat het is begonnen, maar alleen de gelovige beseft dat.

Sommige gelovigen menen dat je voor geloof een talent nodig hebt, anderen denken aan jaren studie. Er zijn zelfs gelovigen die menen dat geloof onmogelijk is als je daarvoor niet van boven wordt geholpen. ‘Geloof is een genade Gods’ heet dat dan. Dat geeft al aan dat het iets moeilijks is, vooral in de ogen van gelovigen.

Geloven is ook niet iets wat je doet, het is iets wat je je leven lang probeert te bereiken. Gelovigen die beweren hun hele leven al hetzelfde te geloven dient u met hetzelfde wantrouwen tegemoet te treden als gelovigen die zich ongeloof niet kunnen voorstellen. Het heeft minder met denken te maken en meer met ervaring. En dan bedoel ik níet mystieke ervaringen. Die heeft bijna niemand.

Geloof is dus eigenlijk niet uit te leggen. Iedere poging geloof te vangen in woorden maakt het vaak onduidelijker, versluiert wat er gezegd wil worden. Hoe dichterbij je komt, hoe verder weg het lijkt. Een gelovige die spreekt over geloof, zegt nooit wat hij bedoelt, omdat dat niet kán. Dat is niet alleen frustrerend voor de luisteraar, maar ook voor de spreker. Die botst steeds op zijn eigen onvermogen in de ‘vreemde taal’ die toch zijn eigen geloof is. Niet voor niets wemelt geloofstaal van indirecte uitingen als metaforen en verhalen. Het is niet ongebruikelijk onder gelovigen om te stellen dat ‘ons spreken over God niets meer is dan het onbeholpen gestamel van verliefden’. Gelovigen wéten dat hun vage praat vage praat is.

‘Zij die er omheen draaien, zijn gelovig’, hoorde ik eens een collega zeggen. Die indruk is volkomen terecht. Voor een ongelovige móet het ‘verliefde gestamel’ van gelovigen wel onzinnig zijn.

In de islamitische traditie betreedt de gelovige het paradijs over een brug die zo scherp is als de snede van een zwaard. Alleen de gelovige kan die balanceerstunt met succes volvoeren, de rest glijdt er onherroepelijk vanaf, de afgrond in. Dat beeld geeft goed aan dat geloof gevaarlijk is, levensgevaarlijk. Geloof opereert op de vlijmscherpe scheidslijn tussen razernij en gezond verstand. Die eigenschap is inherent aan geloof. Wie zich aan geloof overgeeft, neemt grote risico’s en vele gemakzuchtige gelovigen weerstaan de verleiding niet van de brede weg van de letterlijke lezing, de heilige zekerheden, de angst voor kritiek, de onwil tot begrip, het autoritaire gelijk, het agressieve ‘wie niet voor ons is, is tegen ons’. Ook gelovigen is niets menselijks vreemd.

Deze ‘gelovigen’ veroorzaken zo echter een beeld van geloof dat enerzijds zeer negatief is en tegelijk veel begrijpelijker voor degenen die zich geloof niet kunnen voorstellen. Dat zorgt ervoor dat de gedachtekronkels van een Bin Laden of een Torquemada het beeld van geloof zijn gaan bepalen. Kleingeestigheid is altijd nog invoelbaarder voor de gemiddelde mens dan het wezenloze gestamel van gekken die menen dat men zijn vijanden moet liefhebben, of die de hemel in brand willen steken en de hel blussen, om maar wat voorbeelden te noemen. Dat maakt het voor ongelovigen niet makkelijker om de ongelovigen onder de gelovigen te herkennen, noch de gelovigen onder de ongelovigen. Het onderscheiden van ‘true Scotsmen’ is een stuk makkelijker.

Toch is ongeloof een zegen. In het jodendom bestaat een traditie die het bestaan van wonderen ontkent, ondanks de vele verhalen in de hebreeuwse bijbel die op het tegendeel lijken te wijzen. Het splijten van de Rietzee wordt binnen deze traditie gezien als een gewoon natuurverschijnsel, waarvoor we alleen de verklaring nog missen. God heeft de wereld zó geschapen dat dit natuurverschijnsel zich precies voordeed op het moment dat het in de heilsgeschiedenis nodig was. Enerzijds is dit een extreme vorm van geloof: de schepping is zó perfect dat deze gerust zijn eigen verklaring kan zijn. Met het wel of niet bestaan van een Schepper heeft het niets te maken. Anderzijds is het een vorm van ongeloof: wonderen bestaan níet!

Dat ongeloof verschilt niet veel van de column ‘de eekhoornformule’ van astrofysicus Vincent Icke. Hij rekent daarin de gelovige lezer voor dat het aantal mogelijkheden om alle atomen in een eekhoorn te ordenen zó duizelingwekkend groot is, dat het ondenkbaar is dat daarin geen mogelijkheid zou zitten om die eekhoorn een ‘ziel’ te geven. Icke is een verklaard atheïst, maar sluit zijn column af met een credo waar menig gelovige nog een puntje aan kan zuigen: ‘…esthetisch gezien is de subtiele materie waarmee ons Heelal is gevuld, ruim voldoende. Een amateurgod moet er dan ook nog een ziel in proppen. Een beroepsgod kan het zonder.’

De verleiding voor gelovigen om waar dat maar mogelijk lijkt een ‘God of gaps’, ‘Intelligent Design’ of wonderen te zien is groot. Daar helpt alleen ongeloof. In die zin hebben gelovigen aan ‘fundamentalistische wetenschappers’ meer te danken dan te wijten. Niets is bevorderlijker voor ongeloof dan een stevige dosis kritische wetenschap. Zo bekeken zouden gelovigen juist blij moeten zijn met de interviews in Muntz’ programma. Het dwingt gelovigen immers tot reflectie en het uitwieden van onnodige ballast, een activiteit waar ze al sinds Galileo ervaring mee hebben.

Zelfs aan de omstreden bumperfilmpjes zit nog een positieve kant. In het westen wordt men geacht respect te hebben voor alle godsdiensten, maar het christendom mag men vrijelijk bespotten, zo klaagde enkele jaren geleden kardinaal Ratzinger nog. ‘God bestaat niet’ houdt zich niet aan die regel: iedere denkbare godsdienst krijgt eenzelfde dosis onwellevendheid over zich heen.

Maar dat een ongelovige hond zomaar gaat bepalen wie wel of geen christen is; dat moest verboden worden!

Richard Kroes adviseert gemeenten op het gebied van archeologische vindplaatsen bij bouwprojecten. Hij studeerde Geschiedenis en Klassieke Archeologie aan de Amsterdamse Vrije Universiteit en specialiseerde zich daarbij in brugfunderingen uit de Romeinse Tijd.

Tweet

Algemeen, 02.07.2005 @ 03:11

[Home]
 

Δ