Maagden of druiven?

Richard Kroes

Niet zonder leedvermaak werd er in de kranten melding van gemaakt: de vliegtuigkapers van 11 september 2001 zouden geen 72 maagden in het paradijs aantreffen, maar slechts druiven. De reden voor deze teleurstelling? Een eenvoudige leesfout in de tekst van de Koran. De bron van deze verrassende bewering is het boek Die Syro-Aramäische Lesart des Koran van Christoph Luxenberg. Als de schrijver ervan gelijk heeft, legt hij een bom onder de Islam die vergelijkbaar is met het ontstaan van de hogere bijbelkritiek voor het Christendom.

Want ‘geen maagden maar druiven’ is maar een kleine zijstap in het boek, dat betoogt dat de Koran gebaseerd is op Christelijke liturgische teksten en niet in klassiek Arabisch is geschreven, maar in een Arabisch-Syrische mengtaal. Bij de schriftelijke codificatie van de Koran begrepen de schrijvers de oorspronkelijke betekenis niet meer en maakten ze er op min of meer lukrake wijze klassiek Arabisch van, met alle misverstanden van dien. Zoiets kan alleen zijn gebeurd als er in de mondelinge overlevering van de Korantekst een hiaat is gevallen. Dat is in ernstige tegenspraak met de visie die zowel gelovige moslims als de meeste westerse islamologen hebben.

De traditionele visie
Moslims zien de tekst van de Koran als ongeëvenaard en niet te imiteren en de taal van de Koran zien ze als het zuiverste Arabisch. De tekst van de Koran werd vooral mondeling overgeleverd en dat garandeerde de integriteit van de tekst van de Koran, volgens de traditionele visie. Vroege Islamitische bronnen melden dat er al koranteksten tijdens het leven van Mohammed (570-632 n.C.) zijn opgeschreven. Mohammeds opvolger Abu Bakr (632-634 n.C.) gaf als eerste opdracht om een complete koran te codificeren. Die bleef een tijdje liggen bij één van de weduwen van Mohammed. Ondertussen circuleerden er vele teksten van de koran die niet allemaal met elkaar overeen kwamen. De derde kalief, Uthman (644-656 n.C.) besloot tot een codificatieproject waarbij één standaard tekst van de Koran werd vastgesteld, mede met hulp van de tekst van Abu Bakr. Kopieën deze standaardversie werden naar alle uithoeken van het snel groeiende Islamitische rijk gestuurd. Alle andere korancodices moesten worden vernietigd.

Kanttekeningen
Bij de eerste codificatie van de Koran werd een schrift gebruikt waarin geen klinkers voorkwamen en voor meerdere medeklinkers dezelfde letters werden gebruikt. Zeventien lettertekens werden gebruikt om 28 medeklinkers aan te duiden. Slechts 7 letters in dit schrift (rasm) zijn ondubbelzinnig. Ongeveer een eeuw na de eerste schriftelijke vastlegging werden de verschillende medeklinkers van elkaar onderscheiden door de toevoeging van ‘diakritische punten’ (zie plaatje). Na een eeuw of drie volgden ook de klinkers. De korantekst was dus lange tijd niet meer dan een ‘geheugensteuntje’ voor mondelinge overlevering.

Vroege Islamitische geleerden, en sinds de 19e eeuw ook westerse Islamologen, hebben in de woordenschat van de Koran leenwoorden ontdekt uit andere talen, met name het Syrisch. In de 7e eeuw was dit de lingua franca van het Midden Oosten. Mekka was een handelsstad en Mohammed zelf is jarenlang werkzaam geweest in de karavaanhandel. Het is ondenkbaar dat hij géén kennis had van de Syrische taal.

Die Syro-Aramäische Lesart
Luxenberg gaat nog een paar stappen verder door systematisch te bekijken in hoeverre het Syrisch een verklaring kan bieden voor lastige koranpassages. Hij kijkt niet alleen naar woorden, maar ook naar grammaticale constructies van Syrische herkomst.

Zijn methode is eenvoudig. Is een lastig Arabische woord wellicht Syrisch? Kan een andere plaatsing van de diakritische punten (dus andere medeklinkers) tot een ander Arabisch woord leiden? Of kan een andere plaatsing van de diakritische punten tot een ander Syrisch woord leiden?
Luxenbergs hypothese is nauwelijks kort samen te vatten, maar het type redenering dat hij gebruikt is aan de hand van een paar voorbeelden wel te illustreren.

Haakje of alif?
In Q 41:47 staat: En de Dag waarop Hij tot hen zal roepen: “Waar zijn Mijn medegoden?” zullen zij antwoorden: “Wij verklaren U, dat niemand van ons getuige is.”

‘Wij verklaren u’ klinkt raar voor iemand waarvan toch wel duidelijk is dat hij iets aan het verklaren is. In het Arabisch staat er adhannaka. Vroege islamitische commentatoren konden daarmee al niet goed overweg. Luxenberg heeft een eenvoudige oplossing. Het haakje van de nun is een oude schrijfwijze voor de alif, een lange ‘a’. Dat verandert het woord in iddaka, dat ‘dan’ betekent: En de Dag waarop Hij tot hen zal roepen: “Waar zijn Mijn medegoden?” dan zullen zij antwoorden: “Niemand van ons is getuige.”

Mekka of Bakka?
In Q 3:96 staat: Voorzeker, het eerste huis dat voor de mensheid bestemd werd, is dat te Bakka (Mekka) vol van zegeningen en als richtsnoer voor alle werelden. ‘Te Bakka is de vertaling van bibakkah. Daaruit blijkt volgens moslims een alternatieve naam voor Mekka: Bakka. Dat is niet erg waarschijnlijk. Mekka komt overeen met het door Ptolemaeus aangegeven Macoraba. Dat is verwant aan het Sabeïsch mukarrib, dat ‘heiligdom’ betekent. Door moslims wordt het in verband gebracht met bakka ‘dringen’, omdat rond de Ka’aba te Mekka de pelgrims zich verdringen maar dat lijkt eerder een verklaring achteraf.
Luxenberg stelt het Syrische woord taykeh voor: ‘hij heeft omgrensd’. In Arabische schrifttekens is het in rasm, dus zonder diakritische punten, identiek met bibakkah. Dat geeft een logischere vertaling: Voorzeker, het eerste huis dat voor de mensheid bestemd werd, is dat wat hij heeft omgrensd vol van zegeningen en als richtsnoer voor alle werelden.

Maagden of druiven?
Luxenberg herleest ook hele passages en daarbij vind hij steevast een lezing die beter aansluit bij Christelijke teksten. Het inmiddels wereldberoemde verhaal over de maagden of druiven is een goed voorbeeld.

In Q 44:54 staat: wa zawwajnahum bi hur ‘in, ‘En Wij zullen hen met schone meisjes die grote, mooie ogen hebben, verenigen’. Luxenberg leest niet zawwajnahum maar rawwahnahum ‘wij zullen hen laten uitrusten’. Dat is perfect Arabisch en verschilt slechts twee diakritische punten. In het Arabisch betekent bi ‘aan/met’. Maar in het Syrisch is bi ‘onder, temidden van’. Dat levert de vertaling ‘wij zullen hen laten uitrusten onder’. Dan kan hur ‘in niet meer op maagden slaan.

Hur is een meervoud van het vrouwelijke woord voor ‘wit’. Het kan dus wel op witte vrouwen slaan, maar voor hetzelfde geld slaat het op een woord dat toevallig vrouwelijk is. ‘In is een -zeldzaam- meervoud van het woord voor ‘oog’. Dat meervoud komt alleen in de uitdrukking hur ‘in voor en is dus niet goed te vertalen. Moslims vertalen het met ‘grootogig’. ‘Grootogige witten’ zou dan een omschrijving zijn van de paradijsmaagden.

Nu kan het woord ‘witte’ zowel in het Arabisch als in het Syrisch gebruikt worden voor ‘druif’. En in beide talen kan ‘oog’ worden gebruikt voor ‘het mooie uiterlijk’ van iets. Luxenberg vertaalt bi hur ‘in met ‘onder voortreffelijke witten’. Dat werkt ongeveer zoals ‘een blonde rakker’ in het Nederlands een biertje kan beschrijven: de ‘voortreffelijke witten’ slaan op druiven.

Luxenberg slaagt er in om alle 8 andere passages waarin paradijsmaagden voorkomen en de 2 passages die over paradijsknapen gaan, op die manier te herlezen. De verbeterde koranteksten over de ‘paradijsdruiven’ komen niet alleen veel beter overeen met beschrijvingen van het paradijs uit de 7e eeuwse Syrische Christelijke literatuur, maar ze verlossen de Koran ook van beschamend erotische voorstellingen van het hiernamaals. Dat vindt althans Luxenberg.

Het soort fouten als hiervoor geïllustreerd, kan alleen zijn voorgekomen als in de mondelinge overlevering van de Koran een hiaat heeft gezeten.

Reacties
Het tijdschrift Newsweek besteedde in juli 2002 een populair artikel aan Luxenberg, waarin alleen werd ingegaan op de kwestie ‘maagden of druiven’. Prompt werd de verkoop van het nummer verboden in Pakistan en Bangla Desh. Ook elders in de islamitische wereld waren de reacties furieus. Het onder moslims wijd verbreide idee dat ‘het westen’ of ‘de oriëntalisten’ er alleen maar op uit zijn de Islam onderuit te halen spelen daarbij een voornamere rol dan inhoudelijke argumenten.

Pas veel later kwamen de reacties uit westerse wetenschappelijke hoek en die zijn niet onverdeeld positief. Zo blijkt Luxenberg helemaal geen professor aan een Duitse universiteit zijn, maar een Libanese Christen. Dat verklaart zijn ‘Christelijke agenda’ in ieder geval: Christenen uit het Midden-Oosten zijn al eeuwenlang in vrij harde geloofsdebatten met moslims verwikkeld.

Maar ook inhoudelijk is er commentaar. Luxenberg werpt bijzonder veel vragen op die door andere disciplines beantwoord zouden kunnen worden, maar hij doet daar verder niets mee. Ook worden niet al zijn conclusies gerechtvaardigd door zijn onderzoek. Dat een woord in het Arabisch lijkt op een Syrisch woord is logisch aangezien het verwante talen zijn. Het gebruik van leenwoorden houdt echter niet automatisch in dat ook de volle betekenis ongewijzigd wordt overgenomen. Wanneer bijvoorbeeld Qur’an afgeleid is van het Syrische Qeryana ‘lectionarium’, wil dat niet automatisch zeggen dat de Koran ook een Christelijk lectionarium wás, hoogstens dat het een vergelijkbare functie had: namelijk tekst om te reciteren.

Beoordeling
Of Luxenbergs lezingen passender zijn dan de traditionele is ook voor de niet-Arabist te beoordelen aan de nieuwe vertalingen die hij levert. Hier en daar lijken zijn lezingen logischer, maar er zijn er ook bij die de lezer toch al gauw ‘lood om oud ijzer’ lijken.

En soms gaat hij ook veel te ver. Zo heeft hij bij de herinterpretatie van een bepaalde passage drie pagina’s nodig om waarschijnlijk te maken dat het voorzetsel li vertaald kan worden met ‘op’ terwijl dat in de regel niet kan. In die drie pagina’s haalt hij er Hebreeuws, Syrisch én Arabisch bij om de gewenste vertaling toch mogelijk te maken. Je zou verwachten dat de reconstructie van een foutief geïnterpreteerde tekst een zekere vanzelfsprekendheid heeft. Drie bladzijden lang filologisch duw- en trekwerk pleit daar niet voor.

Luxenberg confronteert zijn lezer niet met een consequent uitgewerkte gedachtegang, maar alleen met positieve resultaten. Herinterpreteert hij halverwege zijn boek nog ‘maagden’ als ‘druiven’, aan het einde voert hij een hele Soera (108) terug op 1 Petrus 5:8-9. Die consequent Christelijke herlezing van passages en de wijze van argumentatie doet ook de leek al snel vermoeden dat Luxenberg naar een vooropgezette conclusie toe redeneert: de Koran is (eigenlijk) een Christelijke tekst. Gezien zijn argumenten lijkt dat te ver gegrepen.

Tegen zijn theorie bestaan ook externe bezwaren. Zo is het aantal parallellen tussen Koranpassages en Joodse bronnen zoals de Targum bijzonder groot. De Targum zijn zeer vrije vertalingen van de Hebreeuwse Bijbel in het Aramees. En het Koranische woord voor ‘hel’ bijvoorbeeld is jahannam. Dit is een Hebreeuws leenwoord (gehinnom), geen Syrisch (dan zou de ‘m’ ontbreken).

De Bahira-legende
Volgens moslims zou de Christelijke monnik Bahira Mohammed in diens vroege jeugd herkend hebben als de laatste profeet. Christenen hebben dat gegeven gebruikt voor een eigen verhaal. Bahira zou daarbij de Koran voor Mohammed hebben geschreven als een Christelijke tekst met enkele aanpassingen speciaal bedoeld voor Arabieren.

Luxenberg komt met zijn conclusies zeer dichtbij een moderne variant van deze legende, die waarschijnlijk pas in de achtste eeuw is ontstaan. Het lijkt een nieuwe stap in een eeuwenoude apologetische traditie, die door moslims veelal als ‘anti-islamitisch’ wordt ervaren.

Sanaa
Een aantal dingen die Luxenberg beweert, zijn géén onzin en snijden wel degelijk hout. Een voorbeeld: in een aantal van de oudste korans, uit Jemen, wordt het ‘haakje’ van de letters ﺒ b, ﺘ t, ﺜ th, ﻨ n en ﻴ y gebruikt om de letter te schijven waarvoor later de ا alif werd gebruikt. Dat is al in 1999 gepubliceerd, maar Luxenberg weet er niets van, net als trouwens van veel andere vakliteratuur. Maar hij komt wél tot dezelfde conclusie.

Ook Luxenbergs grootste critici zijn af en toe gecharmeerd van zijn suggesties. Zijn hervertaling van Soera 108 bijvoorbeeld. Maar zijn werkwijze is teveel die van een dilettant. Het onderzoek moet degelijk en wetenschappelijk worden aangepakt en wereldwijd is dan ook een kleine toename van belangstelling te zien voor Luxenbergs werk onder wetenschappers.

Het zou mooi zijn als de resultaten van dit onderzoek mensen ervan zouden kunnen weerhouden om een vliegtuig te kapen en zich vol goede moed in een inferno te storten.

De auteur wil Barbara Roggema van de John Cabbot University te Rome hartelijk danken voor haar assistentie bij de totstandkoming van dit artikel.

Richard Kroes adviseert gemeenten op het gebied van archeologische vindplaatsen bij bouwprojecten. Hij studeerde Geschiedenis en Klassieke Archeologie aan de Amsterdamse Vrije Universiteit en specialiseerde zich daarbij in brugfunderingen uit de Romeinse Tijd. Van dit artikel vindt u hier een uitgebreide versie met voetnoten.

Tweet

Algemeen, 09.04.2005 @ 02:17

[Home]
 

Δ