Ken uw klassieken! Het nut van Aristoteles

Jona Lendering

Ach ja. Het debat over de Europese grondwet. Voor- en tegenstanders leken compleet langs elkaar op te spreken. Als je niet wist hoe rijk gebarentaal is, zou je het een discussie tussen doven noemen. Gecommuniceerd is er in elk geval weinig.

De strategie waarmee het kabinet en de meeste politieke partijen hoopten te bereiken dat wij v��r zouden stemmen, was tweeledig. De campagne zou positief van toon zijn en inderdaad werd er voortdurend op gehamerd dat met dit verdrag de besluitvorming werd vereenvoudigd en de democratische controle vergroot. �Dat zijn verbeteringen,� zo werd ons voorgehouden, �en u kunt daar gerust mee instemmen�. Tegelijk was er een negatieve benadering: alle andere argumenten (de invoering van de euro, de toelating van Turkije, het songfestival…) werden afgedaan als niet terzake.

Dat is allemaal onweerlegbaar. Het is waar: deze grondwet is beter dan het verdrag van Nice. Inderdaad, de euro, Turkije en het songfestival hebben er logisch weinig mee te maken. Maar wie een ander wil overtuigen, heeft niet voldoende aan waarheid en logica. Er zijn ook minder rationele factoren. Dat werd een millennium of twee geleden al opgemerkt door een van de grootste geleerden aller tijden: de Macedonische hoveling, arts, psycholoog, botanist, diplomaat, metafysicus, moralist, onderzoeker, toneelcriticus, theoloog, onderwijzer, zo�loog en wijsgeer Aristoteles van Stageira.

Er is vrijwel geen terrein van de menselijke kennis of Aristoteles (384-322) heeft er een bijdrage aan geleverd en sommige wetenschappelijke disciplines, zoals biologie, logica en politicologie, heeft hij in z�n eentje uit de grond gestampt. Zijn college-aantekeningen mogen dan lastig toegankelijk zijn, ze vormen een schatkamer aan wetenschap, en ��n van de fraaiste juwelen is het traktaat dat bekendstaat als Rhetorica, een analyse van de factoren die een toespraak overtuigend maken. Redevoeringen waren destijds de voornaamste vorm om groepen mensen te informeren, maar Aristoteles�s analyse is in feite geschikt voor elke vorm van informatieoverdracht. De wat deftige titel zou, zonder de inhoud geweld aan te doen, kunnen worden vertaald als Inleiding communicatiekunde.

Aristoteles noemt in dit boekje drie zaken waaraan je moet denken als je iemand wilt overtuigen: logos, pathos en ethos. Het betoog moet logisch zijn, moet appelleren aan de gevoelens van het publiek en de spreker moet geloofwaardig zijn. De strategie waarmee de Europese grondwet aan de man werd gebracht, voldeed redelijk aan de eerste voorwaarde maar faalde jammerlijk op de andere twee punten.

Logos
Dat een overtuigende boodschap logisch is, wil volgens Aristoteles in een politiek betoog vooral zeggen dat je erop wijst dat je voorstel voordelen biedt ten opzichte van een alternatief. De ja-campagne heeft inderdaad steeds gewezen op de verbeteringen die de grondwet biedt. Toch vallen hierbij twee kanttekeningen te maken.

In de eerste plaats: men verwarde het betere met het goede. Steeds opnieuw vernamen we dat de grondwet een verbetering inhield ten opzichte van het verdrag van Nice. Het Europees parlement krijgt er bevoegdheden bij en zo wordt de democratische controle vergroot. Dat zullen de meeste mensen inderdaad als verbetering ervaren en daarom, zo werd ons voorgehouden, moesten we het ermee eens te zijn. Maar de inzet van het referendum is niet of de grondwet beter is; ze moet goed zijn. Er is wel op gewezen dat in een goede grondwet het Europees parlement het recht van initiatief zou hebben gekregen en dat, zolang dat niet zo is, je niet kunt zeggen dat Straatsburg werkelijk democratisch is. Beter is niet goed genoeg.

Een tweede kanttekening is dat niet iedereen wordt overtuigd door dezelfde vormen van logica. Veel politici beschouwen �Die Oost-Europeanen stemmen bij het Songfestival niet op Glennis Grace, dus wij stemmen niet voor de Europese grondwet� als niet terzake, maar andere mensen zien hier wel een zekere logica in. Ook al vind je dit als politicus geen juist argument, het gaat niet aan het af te doen als �de wereld op z�n kop�. Dat is namelijk nogal tactloos tegenover degenen wier stemmen je wilt krijgen.

Bovendien miskent zo�n opmerking het wezen van de democratie. Als de waarheid met absolute zekerheid logisch afleidbaar was, konden we ons laten besturen door een groep filosofen en leefden we nog lang en gelukkig. Maar dat doen we niet omdat ook wijze mensen wel eens fouten maken � sterker nog, alle wijsheid begint met het inzicht dat je je kunt vergissen. Om de waanwijsheid van hoog opgeleide politici te compenseren, staan we ook anderen toe het woord te nemen en hun mening te uiten, zelfs als die volgens sommigen niet zo logisch is.

Verschillende politici beweerden de afgelopen maand dat een verenigd Europa nodig is om een gebeurtenis als Auschwitz te vermijden. Met deze constatering is het Europese project een halve eeuw geleden begonnen en ze heeft een bepaalde overtuigingskracht. Maar ook al klinkt dit serieuzer dan het Glennis Grace-argument, ook hier geldt heel simpel: je wil je erdoor laten overtuigen of je wil het niet. Er zijn grenzen aan de logica en die grenzen zijn niet altijd rationeel. Laten we het dus eens hebben over pathos en ethos.

Pathos
�Pathos� wil zeggen dat je een beroep doet op gevoelens die leven bij het publiek: zet ze aan tot medelijden of woede, geef ze zelfvertrouwen of jaag ze angst aan. En dat laatste, dat hebben we geweten. Minister Donner waarschuwde voor oorlog, minister Brinkhorst stelde een economische crisis in het vooruitzicht en premier Balkenende sprak over Auschwitz.

Die dreigementen sloegen als een boemerang terug op de sprekers. De kiezers weigerden zich angst te laten aanpraten. Bij verwerping van de grondwet blijft immers het Verdrag van Nice van kracht. We hebben nu geen oorlog, de Europese economie verkeert niet in een acute crisis en we vergassen geen joden. Europa kan echt nog wel even vooruit met het Verdrag van Nice. (De ironie is overigens dat het feit dat we ons geen angst meer laten aanjagen bewijst hoe succesvol de Europese integratie tot nu toe is geweest.)

Op ��n punt hebben de voorstanders van de grondwet de emoties van het publiek w�l geraakt. De ene minister was ongelukkig met het referendum omdat het publiek niet zou begrijpen waar het om ging; een ander vond de nee-stemmers het niet snapten en beter thuis konden blijven; een derde liet zich nog minder diplomatiek uit. Met zulke opmerkingen appelleer je wel aan de gevoelens van je kiezers, want door aan hun verstandelijke vermogens te twijfelen of ze als cynici af te serveren, maak je ze heel kwaad. Wie een communicatiestrategie op pathos baseert, moet verrekte goed weten welk type emotie hij wil bespelen en het heeft er de schijn van dat de diverse sprekers zich onvoldoende realiseerden dat beledigingen vaak nogal contraproductief werken. Of, om het minder deftig te zeggen: ze hebben een bord voor de kop. En zo komen we bij ethos: is de boodschapper geloofwaardig?

Ethos
Geloofwaardigheid is de basis van het politieke bedrijf, en vanaf het eerste begin heeft de ja-campagne op dit punt problemen gehad. Dit kabinet geldt in brede kringen als slopersbedrijf, de minister-president lijkt een brekebeentje, eerdere Europese projecten hebben geen al te beste reputatie. De voorstanders van de grondwet hebben steeds gezegd dat al deze constateringen niet terzake waren, maar dat getuigt van een te beperkte, te logische kijk op communicatie. Wie eenmaal een oor is aangenaaid bij de invoering van de euro, is minder bereid zich te laten overtuigen van weer een nieuw project.

Ook de populariteit van dit kabinet is wel degelijk relevant. Slechts weinigen zullen geloven dat dit kabinet tijdens de onderhandelingen over de grondwet is opgekomen voor de sociale rechten in Europa. Of kijk eens naar de financi�n: minister Zalm stond erop dat de grondwet garanties zou bevatten voor de financi�le stabiliteit, maar die ontbreken; een minister die een door hem zelf geformuleerd vitaal Nederlands belang wegonderhandelt, mist geloofwaardigheid. De veelgehoorde grap dat als Balkenende ergens voor is, je maar het beste tegen kunt zijn, verraadt een diep ressentiment. Dat is weliswaar irrationeel, maar een verstandige communicatiestrategie houdt daar rekening mee.

De waarheid gebiedt te zeggen dat de pleitbezorgers van de grondwet zich dit bewust werden. Ze nodigden Wim Kok en Joschka Fischer uit hun visie te geven, mensen die geloofwaardiger werden gevonden dan de huidige minister-president en de Nederlandse minister van Buitenlandse zaken. Of Balkenende en Bot die totale afgang verdienden is een andere vraag, maar het wantrouwen is een realiteit en hun politieke mandaat bestaat alleen nog in formele zin.

Conclusie
De welwillende lezer die tot hier is gekomen, kan zich afvragen of het nodig was een dooie Griek uit zijn urn te halen. Veel van wat hierboven staat voel je op je klompen aan en wist je ook wel zonder Aristoteles. En dat is het probleem: de voorstanders van de grondwet hebben in hun campagne hele elementaire fouten gemaakt. De ministers begrepen niet dat het publiek niet bang is voor oorlog; ze beledigden de mensen wier stemmen ze wilden krijgen; en ze onderschatten hun impopulariteit. Dat getuigt van gebrek aan inzicht, gebrek aan tact en gebrek aan zelfkennis. Misdrijven zijn het niet, maar het zijn ook geen aanbevelingen.

De ja-campagne was overigens niet kansloos. Om te beginnen had men de eigen impopulariteit onder ogen moeten zien. Door een rol in de campagne te spelen, verbonden de ministers hun negatieve imago aan Europa. Een duidelijk sorry zou wonderen hebben verricht. Excuses zijn nooit makkelijk, maar het boetekleed ontsiert een mens niet.

Verder had men de grondwet moeten presenteren als de bescheiden verbetering die ze is. Dat zou de ruimte hebben geboden om critici gelijk te geven en hun steun te verwerven voor de delen waarop ze geen kritiek hadden. Nu werd het gepresenteerd als een goed verdrag en was er geen mogelijkheid meer met critici te discussi�ren. Het werd daardoor een alles-of-niets-campagne, waarin het enige wat nog resteerde was: degenen die tegen al dit moois waren, typeren als domme cynici. Anders gezegd, door op het vlak van de logos het goede en het betere te verwarren, werden op het vlak van het pathos de positieve gevoelens onbereikbaar en moest men inspelen op negatieve emoties.

In drie zinnen samengevat had men moeten zeggen �Sorry, we hebben serieuze fouten gemaakt, beloven beterschap, willen het beter gaan doen en hebben daarom een verdrag gemaakt. Het is niet volmaakt, maar is op dit moment het beste wat er in zit. Voor deze bescheiden verbetering vragen we uw steun, zodat we in staat zijn ons werk in de toekomst beter te doen.� Zo zouden ressentimenten hebben kunnen worden geneutraliseerd. Het begin van alle wijsheid is het inzicht dat men fouten kan maken; ze toe te geven is het begin van alle vertrouwen.

Jona Lendering is historicus en publiceerde onlangs een boek over Aristoteles� bekendste leerling, Alexander de Grote. Een Nederlandse vertaling van de Rhetorica kan hier worden gevonden, en wie zin heeft in een verdere kennismaking leze de Tweet